Adabiyotlar
1. N.M.Mallaev. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1969.
2. O`zbek adabiyoti tarixi. Ak.nashr. 5 jildlik. 1-jild, 1977.
3. Ya.G`ulomov, Alisher Navoiy davrini o`rganish haqida (ulug` o`zbek shoiri) T., 1948 y
4. B.Ahmedov. Tarixdan saboqlar. T., 1994 y
5. Sh.Karimov, R.Shamsutdinov. Vatan tarixi. Andijon, 1995 y
6. Sh.Karimov, R.Shamsutdinov. Sohibqiron Amir Temur va saltanati,
Andijon, 1995 y
7. Andijonda sohibqironni xotirlab. Andijon, 1996 y
Takrorlash uchun savollar:
1. Temuriylar imperiyasining maydonga kelishi haqida ma'lumot
bering.
2. Amir Temur faoliyati haqida nimalarni bilasiz?
3. Amur Temur haqidagi badiiy asarlarni bilasizmi?
4. Temuriylar imperiyasining yemirilishi haqida gapiring.
RABG`UZIY
(2 soat ma'ruza)
REJA
1. Rabg`uziy hayotiga doir ma'lumot.
2. “Qissasi Rabg`uziy” asari.
3. Asarning xarakteri, tuzilishi, g`oyaviy-badiiy xususiyatlari.
4. Asardan o`rin olgan hikoyatlar, ularning o`rni, mazmun-mohiyati.
5. Asarning ahamiyati.
XIII asr oxiri XIV asr boshlarida yashab ijod etgan ulug`lardan biri Nosiriddin Burxoniddin Rabg`uziydir. Uning hayoti va faoliyati haqida ma'lumot beruvchi yagona manba o`z asari “Qissasi Rabg`uziy”dir.
Bu kitobni tuzgan, toat yo`lida tizgan, ma'siyat yobonini kezgan, oz ozuqluq, ko`p yozug`luq Robot o`g`uzning qozisi Burxoniddin o`g`li Nosuriddin”. Demak, muallif Xorazmning Roboti o`g`uz degan joyidan bo`lib, u yerda qozilik qilgan. Rabg`uziy taxallusi shu joy nomidan olingan. Shuningdek, asarda muallif ushbu asarini hukmdor beklardan “Nosiriddin To`qbug`a” degan kishining talabiga muvofiq yaratganini ham aytadi.
Bu yerda shu narsa ko`zga tashlanadiki, To`qbug`a bu vazifani topshirishda Rabg`uziyning bilim quvvati, yozuvchilik mahorati, tajribalari yetarli ekaniga ishonchi bo`lgan. Qolaversa, muntazam izchillikda bayon qilingan tarixiy va afsonaviy voqealar, asarga kiritilgan turkiy she'rlar, arab tilidan qilingan tarjimalar Rabg`uziy iste'dodini isbotlaydi.
“Qissasi Rabg`uziy” asari hijriy 709 (1309-1310) yillar atrofida yaratiladi. Muallif asariga asos qilib Qur'onda mavjud bir qator voqealardan, Abu Isxoq Nishopuriyning “Qissasul anbiyo” va boshqa islomga oid manbalardan foydalanadi.
“Qissasi Rabg`uziy” xarakteriga ko`ra o`ziga xos diniy mohiyatga ega. Asar an'anaviy hamd, na't bilan boshlanadi. So`ngra yozilish sabablari, o`zi haqida xabar beruvchi qisqa so`z boshi keladi. Asardan hammasi bo`lib 72 ta qissa o`rin olgan.
Asar garchi payg`ambarlar haqida bo`lsa-da, muallifning e'tiroficha, insonlar mavjud bo`lmasdan avval ham mavjudlik bo`lgani uchun voqealarni ana shu ilk mavjudlik voqealaridan boshlaydi. Ya'ni avvalgi qissa yer, ko`k, mavjudotlar, jin, dev, parilar hukmronligi, so`ngra insonning yaratilishiga ehtiyoj tug`ilishi voqealaridan boshlanadi. Bu voqealar konkret ilmiy xarakterga ega bo`lmasa-da, lekin olam va odamning avvali haqida ma'lum tasavvurlar beradi.
Qolgan qissalar payg`ambarlar va payg`ambarlashtirilgan shaxslar to`g`risidadir. Rabg`uziy har bir qissaning boshlanishida payg`ambar haqida qisqacha ma'lumot so`ngra izohlovchi she'r, so`ng nasrda qissaning asosiy mazmunini beradi. Bu mazmun ham yaxlit voqealar bayonidan iborat bo`lmay, shu voqealar bilan bog`liq bir necha naql va hikoyatlardan ham iboratdir.
Masalan, Idris payg`ambar to`g`risida izoh va she'r keltiriladi. So`ngra nasrda uning o`ziga xos xislatlari aytiladi. Qissadan ma'lum bo`lishicha, Idris payg`ambar ilmu hikmatda, podshohlikda, payg`ambarlikda uchinchidir. U nima narsa bo`lsa, tikib kiyishni bilgan, shamshir, pichoq kabi asboblarni yasagan, osmonda yashagan, jannatda tirik yurgan, yetmish ikki tilni bilgan, dinga da'vat qilib, turli rasm-rusumlarni o`rgatgan. Xudo uning sidqidildan qilgan toat-ibodatlari, ishlarini nazarda tutib, o`lib qayta tirilishiga, osmonga chiqib sayr qilishiga, do`zax va jannatda aylanib, jannatda qolishiga izn beradi.
Asarda boshqa payg`ambarlar haqida ham shu usulda voqea-hodisalar bayon qilinadi, rang-barang hikoyatlar keltiriladi.
E'tiborlisi shundaki, qissalar va ular bilan bog`liq hikoyatlar maqsadli muayyan bir g`oyaga bo`ysundirilgan holatda bayon qilinadi. Masalan, Bir kuni Sulaymon Boyqushdan so`radi, nima uchun doim vayronalik yerni xohlaysan, nega xalq orasida yurmaysan. Boyqush aytdiki, odam farzandlari bir-biriga qiladigan zulmidan qo`rqaman. Demak, bunda zulm qoralanadi. Dovud payg`ambar hikoyatida halollik, halol mehnatni ulug`lash g`oyasini ko`ramiz. Bunday g`oyaviylik asardagi barcha hikoyatlar uchun xosdir. Ko`rinadiki, Rabg`uziy qissa va hikoyatlarini insonlar ezguligi uchun xizmat qilishga qaratgan.
Asardan o`rin olgan hikoyatlarning ko`pchiligi real hayot hodisalarni izohlashga qaratilgan. Masalan: Insonga jon ato etilishidan oldin uning tanasi tirnoqlar kabi silliq edi, jon baxsh etilgach, yumshab, hozirgi xolatga keldi, avvalidan nishona sifatida tirnoqlar saqlab qolindi. Qarg`alardan biri yerni cho`qilab, o`lgan sherigini ko`mishdan yerga ko`mish odati rusum bo`ldi.
Shuningdek, arining g`o`ng`illashi, qaldirg`ochning odamlar orasida bo`lishi, ilonning qurbaqaga o`chligi va hokazolar hayotiy hodisalar bo`lib, izohlovchi hikoyatlardir. Ana shu o`rinda asarga xos eng muhim xususiyat rivoya va hayotiy an'analar tutashtiriladi.
Qissa va rivoyatlar Rabg`uziyning nasrdagi katta mahoratini ko`rsatsa, asardan o`rin olgan g`azal va she'rlarda tabiat ko`rki, qahramonlarning ruhiy holatlarini yorituvchi she'rlar uning nazmdagi mahoratini ko`rsatadi.
Bizningcha, “Qissasi Rabg`uziy”ga diniy xarakterdagi bir asar sifatidagina qaramaslik kerak. Chunki, asarda diniy ruhga nisbatan inson hayoti, kelajagi va real borliq bilan bog`liq dunyoviy ruh ustun darajadadir. Asar tom ma'nodagi ilhom manbaiga aylanishi mumkin bo`lgan nodir yodgorlikdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |