|
Adabiyotlar
1. N.Mellaev. O`zbek adabiyoti tarixi. T., 1965 y
2. O`zbek adabiyoti tarixi. V jildlik, II jild, 1972 y
3. Yo. Isqoqov. Alisher Navoiyning ilk lirikasi. T., 1965 y
4. O.Nosirov. O`zbek adabiyotida g`azal. T., 1972 y
5. A.Xaytmetov. Navoiy lirikasi, T., 1961 y
6. Ma'nolar xazinasiga bir nazar. Andijon, 1992 y
Takrorlash uchun savollar:
1. Navoiy lirikasi manbalari haqida ma'lumot bering.
2. Shoir lirikasining janr xususiyatlari haqida gapiring.
3. Shoir lirikasi timsollar tizimi xususida to`xtaling.
4. Shoir lirikasining g`oyaviy yo`nalishlari qanday?
5. Navoiyning badiiyat haqidagi qarashlarini gapiring.
XAMSA
(2 soat ma'ruza)
REJA
1. Sharq adabiyotida «Xamsa» chilik an'anasi.
2. Navoiy «Xamsa» si
3. Dostonda odob-ahloq masalalari.
Jahon epik ijodiyotida Gomer, Firdavsiy kabi shoirlar yaratgan asarlar mashhurdir. Ular qatorida «Xamsa» dostonlari ham o`z o`rniga egadir. «Xamsa» so`zi arabcha so`z bo`lib «Beshlik» degan ma'noni beradi.
Nizomiy Ganjaviy 30 yil davomida besh doston yaratdi.
1. «Maxzan-ul asror» («Sirlar xazinasi»).
2. «Xisrav va Shirin».
3. «Layli vaMajnun».
4. «Xaft paykar» («Etti go`zal»).
5. «Iskandarnoma».
Bu dostonlarni ko`chirgan kotib uni bir muqovaga joylab «Xamsa» deb atagan. Shundan boshlab shoirlar bu asarlarga o`xshagan dostonlar yozishga kirishganlar. Sharq adabiyotida «Xamsa» chilik an'analari maydonga keladi.
Ko`pchilik shoirlar bu an'anaga dosh bera olmadilar. Bunday shoirlar sarasiga Mavlono Kotibiy, Ashraf, Ali Oxiy, Suhayliy, Abdullo Xotifiy kabi shoirlarni kiritish mumkin.
Ilmiy adabiyotda xamsanavislar deyilganda Nizomiy, Xisrav Dehlaviy, A.Jomiy, Navoiy nomlari sanaladi.
Xisrav Dehlaviy «Matla' ul-anvor» («Nurlar boshlanmasi»), «Shirin va Xisrav», «Majnun va Layli», «Xasht bexisht» («Sakkiz jannat»), «Oyinai Iskandar» («Iskandarning oynasi») nomli dostonlar yozdi.
Bizningcha, xamsanavislar qatoriga A.Jomiyni qo`shish mumkin emas. Sababi shundaki, Jomiyda dostonlarida an'ana buzilgan. U «Tuxfat ul-axror» («Xur kishilar tuhfasi»). «Sabhat ul-abror» («Kishilar tasbehi»), «Yusuf va Zulayho», «Layli va Majnun», «Xiradnomai Iskandar» («Iskandarning donishmandlik kitobi») nomli dostonlar yozib, unga «Silsilat ul-zahhob» («Oltin zanjir», «Salomon va Absol») dostonlarini qo`shib, yetti dostonini jamlab, «Xaft avrang» («Etti qaroqchi yulduz») degan nom bergan.
Navoiy «Xamsa»si 1483-1485 yillarda yozildi. U yigitlik chog`lari aytgan faxriyasini amalda isbot etdi. «Xamsa»ning aynan shu yillari yozilishi sababi shundaki, bu yillarda shoir saroy ishlaridan bezib uyda o`tirgan edi. Ikkinchidan esa 1483 yilda Jomiy «Xamsa» yoza boshlagan edi.
Dostonning ikki yilda yozilishi esa quyidagicha kechgan. Shoir umri davomida «Xamsa» yozishi tayyorgarlik ko`rdi. Bu ikki yil shoir xayolida tayyor bo`lgan satrlarini qog`ozga tushirish uchun kerak bo`ldi.
Navoiy «Xamsa» yozishga ketgan vaqtini ikki yil emas olti deb beradi.
Yig`ishtirsa bo`lmas bori olti oy
Ki bo`lding bu ra'noga suranamoy.
Navoiy «Xamsa» yozishga kirishar ekan salaflardan madad so`raydi, ularga ehtirom bilan munosabatda bo`ladi. Ularni alohida boblarda madx etadi:
Yo`llasa bu yo`lda Nizomiy yo`lum,
Qo`llasa Xisrav ila Jomiy qo`lum.
Shu bilan birga Navoiy salaflari o`rni bilan tanqidiy munosabatda bo`ladi. Xususan, Xisrav va Bahrom xarakterlari talqiniga jiddiy e'tiroz bildiradi.
Vale chekkanlar ushbu jomdin roh
Sarosar bo`ldilar Xisravga maddoh.
Yoki Nizomiyga munosabat bildirib:
Olloh, olloh, ne ganji o`lgan bu?
Sar-basar elga ranj o`lgay bu?
Navoiyning «Xamsa» haqidagi faxriyasini eshitgan Xusayn Boyqaro shunday degan ekan: «..shoirona laf va moyai xottom gazof. (qalamning behuda valdirashi)» Navoiy «Xamasa»sini o`qib chiqqach uni o`ziga pir sanadi va shunday baho beradi:
Erur so`z mulkining kishvaristoni,
Kayu kishvariston Xusravnishoni.
Dema Xusrav nishonikim qahramone,
Erur gar chin demang sohibqirone.
Navoiyning «Xamsa»si salaflar dostonlari bilan mushtarak xususiyatlarga ega bo`lish bilan birga o`ziga xos xususiyatlarga ham egadir. Avvalo, u turkiy tilda bitildi. Har bir doston o`ziga xos xususiyatlar bilan diqqatga loyiqdir.
Doston o`qilishini osonlashtirish uchun (uning jami 5 ming 230 misradan iborat) nasriy variantlar yaratila boshladi. Inqilobgacha Umar Boqiy «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» dostonlarining nasriy variantlarini yaratdi. S.Ayniy, G`.G`ulom, A.Haytimetov, I.Maxsum kabi ijodkorlar tomonidan bugun barcha dostonlar nasriy variantga ega bo`ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
