|
Adabiyotlar
1. Mashrab. Tanlangan asarlar. T., 1958 y
2. Mashrab. Tanlangan asarlar. T., 1963 y
3. Mashrab. Mehribonim qaydasan. T., 1990 y
4. Zokirov M. Mashrab. T., 1966 y
5. Izzat Sulton. Asl Mashrab. Tanlangan asarlar. II tom, T., 1972
Takrorlash uchun savollar:
1.Mashrab she'rlarini o`qing, ulardagi ziddiyatlarni, ularning sabablarini aniqlang.
2. Mashrab izdoshlari haqida gapiring.
3. Mashrabning badiiy mahorati haqida nimalar bilasiz?
4. Mashrabning falsafiy qarashlari haqida tushunchangiz.
UVAYSIY, NODIRA
(2 soat ma'ruza)
REJA
1. Shoiraning hayot yo`li
2. Uvaysiyning chistonlari
3. Uvaysiy dostonlari
4. Nodiraning hayot yo`li haqida
5. Shoiraning devonlari, ularning nusxalari, hajmi
6. Ijodiy merosining janr xususiyatlari
Uvaysiy XVII asrning oxirlari va XIX asrning birinchi yarmida yashab ijod etgan shoiralardan biridir. Umuman, sharq adabiyotida ayol ijodkorlar G`arbga qaraganda ko`pchilikni tashkil etadi.
Uvaysiy haqidagi ma'lumotlar 60 yillarning boshlarida Andijon pedagogika institutining olimlari tomonidan Marxamat tumanidan topilib, avval istitut kutubxonasiga, so`ng Toshkentga yuborilgan. Ma'lumotlar shoiraning chevarasi Xoljonotindan olingan edi. Uvaysiyning nabirasi va chevarasi ham otincha, shoira bo`lganlar, chiroyli husnixat egasi bo`lgan. Bunday fazilatlar o`sha katta enalari Jaxonotin tufayli ekanligini Xoljonotin ta'kidlagan.
Shoira Marg`ilonda, keyinroq Qo`qonda va yana Marg`ilonda yashaganligi haqidagi ma'lumotlar bor. Uning turmush o`rtog`i Hojixon bilan birgalikdagi hayoti uzoqqa bormaydi. Ajralish sababchisi yetishmovchilik bo`lsa kerak. Shoira o`g`li Muhammadni va qizi Quyoshxonni o`zi tarbiyalaydi. Farzandlari Majnun va Xokiy taxalluslari bilan she'rlar yozishgan. Muhammadning qachon vafot etganligi ma'lum emas, ba'zi bir taxminlar bor. Qizi Quyoshxon birinchi farzandini dunyoga keltirishda vafot etgan. Uvaysiy nabirasini 11-12 yoshlarga yetkazganida o`zi ham dunyodan ko`z yumdi.
Shoiradan bizga qadar kattagina she'rlar devoni yetib kelgan. Unda 296 ta g`azal, 29 muxammas, 55 musaddas, 1 murabba va dostonlar mavjud.
Shoira ma'lum muddat Qo`qonda, Nodira huzurida yashagan va go`zal g`azallar yaratgan. G`azallarning asosiy mavzusi mahabbatdir. Qahramonlari esa ma'shuqa, oshiq va raqiblardan iborat. Raqib obrazi ham shoir asarlarida ko`proq uchraydi. Ba'zan raqiblar umuman yomon odamlar ramzida ham namoyon bo`ladi, shoira ulardan faryod qiladi. Bu yomonlar, asosan, hukmdor shaxslar, ba'zan esa riyokor, xudbin din homiylaridir.
Zamona kulfatidin bu ko`ngul dog` o`ldi-dog` o`ldi,
Bu charxi bemuruvat ko`ngil dog` o`ldi-dog` o`ldi.
Sharqda badiiy ijod bilan shug`ullangan bir qancha ayollar borligini bilamiz. Mohlaroyim shularning eng ko`zga ko`rinarlisidir. Nodira shoira sifatida, davlat raxbari sifatida o`zbek ayollari ham erkaklardan qolishmasligini isbotlab ko`rsatgan shaxsdir.
Uning tug`ilgan yili juda ham aniq emas. Ammo ayrim tarixiy fikrlardan kelib chiqib, shoira 1792 yilda tug`ilgan deyishimiz mumkin. Uning otasi Rahmonquliy Andijon hokimi bo`lib, Qo`qon xoni Olimxonga qarindosh edi. Ular o`rtasida doimiy bordi-keldilar bo`lgan. Rahmonqulibiyning qizi Mohlaroyim voyaga yetganini ko`rgan Olimxon ukasi Umarxonga uni olib bermoqchi bo`ladi va sovchi yuboradi. Ma'lumotlarga ko`ra, Rahmonqulibiy qizini Marg`ilonga jo`natgisi kelmagan. Ammo sovchilar bir necha marta va katta savg`alar bilan kelavergach, ko`nishga majbur bo`ladi. Shunday qilib, Mohlaroyim 1808 yilda Andijondan Marg`ilonga kelin bo`lib boradi. Chunki Umarxon bu vaqtda Marg`ilon xokimi edi.
Beklarning fitnasi tufayli Olimxon o`ldirilgach, Umarxon Qo`qon taxtiga o`tiradi. Nodira ham malika bo`lib Qo`qonga keladi. Mohlaroyim kichikligidayoq adabiyotni ko`p mutolla qilgan, she'rlarga ko`ngil qo`ygan edi. Umarxonda ham aynan mana shunday xissiyot borligi, ular o`rtasida mustahkam do`stlik, muhabbat uyg`onishiga sabab bo`ladi. Ular bir-birlarini she'riy mashqlarini ko`rishar, bir-birlariga maslahat berishar edilar.
Afsuski, bu ikki ijodkor uzoq vaqt birga yashab ijod qila olmadilar. Umarxon vafot etganida shoira 30 yoshlarda edi. Bu vaqtda shoira sifatida tanilib, Komila va Nodira taxallusida ijod qilayotgan shoira ikki o`g`lini tarbiyalab voyaga yetkazish bilan birga davlat ishlarini nazorat qilib bordi. Umarxon tirikligida insof va adolat, insonparvarlik va xalqparvarlik bobida unga qanday maslahatlar bergan bo`lsa, o`zi ularga amal qildi, otasining o`rniga taxtga o`tirgan Muhammadalixonga yo`l-yo`riqlar ko`rsatdi.
Nodiraning adabiy merosi son va salmog`i, mazmun va g`oyasi bilan adabiyotimiz tarixida muxim o`rin egallaydi.
Dastlab shoiraning to`la bo`lmagan bir devoni ma'lum edi xolos. Unda shoiraning 109 g`azali «d» xarfigacha joylashtirilgan bo`lib, 81 tasi o`zbek tilida edi. She'rlar Nodira taxallusi bilan bitilgan edi. Devonning muqaddimasida shoira o`zinging Komila taxallusi bo`lganligini aytadi. Amma devonda Komila taxallusli she'rlar uchramagan edi. Amma keyingi Fazliy she'rlar to`plangan qo`lyozmaning oxirgi varaqlarida shoiraning Komila taxallusi bilan yaratilgan 19 ta she'ri topilgan. Ularning 8 tasi tojik tilida edi.
1962 yilda Namanganda Nodiraning o`g`li Musallamxon otasining kutubxonasidan Nodiraning yana bir o`zbekcha qo`lyozma devoni topildi. Devonga shoiraning 180 ta she'ri jamlangan. Ularning 136 tasi o`zbek tilida, 44 tasi tojik tilida edi. Komila taxallusi bo`lib yozilgan ikki g`azali ham bor edi. Ayrim g`azallar avvalgi devonda ham uchrar edi.
Nodira lirikasining asosiy qismi muhabbat mavzusida yaratilgan. Mana shu qismning katta bo`lagini esa hijron lirikasi tashkil etadi. Shoira o`z asarlarida yori Umarxonning portretini, xarakterini yaratib bergan. Eng muximi, vafo va sadoqatning yorqin namunasi sifatida Nodira timsoli yaratilgan. Quyidagi baytlar Nodira lirikasi haqida to`laroq tasavvurga ega bo`lishimizni ta'minlaydi:
Muhabbatsiz kishi odam emasdur,
Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et.
Rohat tilasang, ishq binosini panoh et,
Osuda erur soyalar devori muhabbat.
Insonparvarlik g`oyalari Nodira ijodiy merosining eng salmoqli g`oyalaridan biridir. Chunki insonparvarlik shoiraning yodida hamma vaqt turgan, uni hech qachon tark etmagan fikridir. Shoira Umarxonni farzandlarini hamma vaqt insonparvarlikka undab turgan.
Nodiraning butun ijodiy faoliyati davomida uzluksiz davom etgan va takomillashib borgan g`oyalardan biri insonparvarlik va adolat g`oyasidir. Qalbi insonparvarlik g`oyalari bilan to`lgan shoira shoh Umarxonga juda katta savob olishning eng qulay yo`lini ko`rsatib turadi. Ka'bani ziyorat qilishdan tashqari, uni ta'mir etish ulkan savob bo`lsa, xuddi o`shanday darajadagi savobga xon o`z poytaxtidan chiqmasdan ham erishish mumkin:
Gar esa Ka'ba ta'miri muroding,
Ko`ngil vayronasini ayla obod.
Bunday tizimdagi baytlarni shoira asarlaridan ko`plab topish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
