O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

(Ко ‘purilizoda. Yuqoridagi asar, 125-b.).
Zotan, “daftari sone’” 
bor ekan, bundan oldin “daftari avval” b o iishi zaruratga aylanadi; “daf-
217

---

tari aw al” - Yassaviyning hikmatlari, “daftari sone’” - Ko‘purilizoda 
aytgan Ahmad ismli boshqa darvesh shoirga tegishli hikmatlardir.
0 ‘zbek yassaviyshunos olimi Ibrohim Haqqul Yassaviy hikmatlari- 
ni nashrga tayyorlar ekan, K o‘purilizodaning ana shu shubhalarini asosli 
deb topadi va dalillashga harakat qiladi79. Qolaversa, Yassaviy hikmat- 
larining keyingi nashrlarida ham I.Haqqul nuqtai nazarini mahkam tutdi, 
olimlik pozitsiyasiga sodiq qoldi. Boshqa o'zbek olimlari Yassaviyning 
hikmatlarini nashrga tayyorlaganlarida ham, to‘plamga so‘z boshi yoz- 
gan I. Haqqul “To'plamdagi qator to'rtliklar Yassaviyniki ekanligi shax- 
san menda ishtiboh uyg'otdi”80, deya aw algi qarashlarini ilgari surdi. 
Darvoqe, Abdurauf Fitrat ham Yassaviy hikmatlarining til xususiyatla- 
ri va bu asaming keyingi asrlarga tegishli qo'lyozma nusxalari haqida 
to'xtaladi: “Yassaviyning hayotiga yaqin zamonlarda yozilgan bir nus- 
xa “Devoni hikmat” topilmaguncha, biz Yassaviy hikmatlarini til tarixi 
qarashidan 
te
kshira olmaymiz”81. Bu jihatdan K o‘purulizoda, Fitrat va 
Ibrohim Haqqulning Yassaviy hikmatlari yaratilgan davrga oid qarash- 
lari uyg'undir. She’riyat, umuman, badiiy asar tili davrga ham, ijodkor 
shaxsiyatiga ham mansublikni belgilashda muhim omildir.
Yassaviy ta ’sirlari. O'zbek adabiyot tarixida uchta adabiy maktab 
hukm surgani e’tirof etilgan: Yassaviy maktabi, Navoiy maktabi, Amir 
Umarxon maktabi. Ana shu nuqtai nazardan qaralsa, Yassaviy adabiy 
maktabiga ergashgan ko'plab izdoshlar musulmon o'lkalarida tarqalgani 
tabiiy.
Yassaviy hikmatlarining ayrimlari uning ijodiga mansub bo'lmasa 
ham, shakl va m h jihatidan Yassaviyga mansub bo'lgan hikmatlardan 
katta farq qilmaydi. Chunki Ahmad Yassaviy izdoshlari haqida so'z ke- 
tarkan, keyingi asrlarda uning hikmatlari kabi shaklda va ohangda, ayni 
yassaviyona ruhda hikmatlar yozilgani aniq ko'rinadi. Bunday hikmatlar- 
ga nisbatan Yassaviyning ta’siri haqida so'z yuritish bilan birga, xalqona 
shaklda va barmoqda yozilgan tasavvuf adabiyotida ayrim o'zgarishlar 
asrlar bo'yi davom etib kelganini ham ta’kidlash darkor. Yana bir sabab 
shuki, qisman “nazirachilik” an’analari ham ko'rinadi: ulug' pirga iz-
7,Haqqul I. Ahmad Yassaviy. - «Ahmad Yassaviy. Hikmatlar» kitobiga so‘z boshi. Toshkent, 
G ‘afiir G 'ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1990, 40-bet.
80 Haqqul I. Ehtiyoj va tajriba. - “Xoja Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat (yangi topilgan 
namunalar)” . Nashrga tayyorlovchi Nodirxon Hasan. Toshkent, “Movarounnahr” nashriyoti, 2004, 
7-bet.
81 Fitrat Abdurauf. Tanlangan asarlar. 11 jild. Nashrga tayyorlovchi va izohlar muallifi: filologiya 
fanlari doktori, professor H. Boltaboev. Toshkent, “M a’naviyat” nashriyoti, 2000, 28-bct.
218

---

doshiar hurmat-e’tibor va muqaddas mohiyat nuqtai nazaridan, Hikmat- 
lardagi shakl va mazmunni saqladilar.
Xoja Ahmad Yasssaviydan keyin yassaviylik tariqatiga mansub dar- 
veshlar Hikmat yozdilar va bu an’ana uzoq asrlar davom etdi. Yassa­
viylik darveshlari muqaddas bir vazifani o ‘z zimmalariga oldilar: jumla­
dan, Sulaymon Boqirg‘oniy (X I1), ya’ni Hakim atodan boshlab Hikmat 
yozish an’anasi davom etdi. Shakl va mavuz jihatidan har ikkalasining 
hikmatlari farq qilmagan. Boqirg‘oniyning “Boqirg‘on kitobi”, “Oxir 
zamon kitobi”, “Bibi Maryam kitobi” kabi asarlari Yassaviy hikmatlari 
ruhida yozilgan.
0 ‘rta Osiy odalqoniy (X il), SayidlmodNasimiy (XIV), Qul Sham- 
siddin (XVI), Xudoydod (XVI), Qul Ubaydiy (XVI), Mashrab (X V I1- 
X V I11), Huvaydo (X V I11), turk shoiri Yunus Emro (X I11) ijodi aynan 
Yassaviy hikmatlari ta’sirida shakllanib, rivoj topgani ulaming ijodida 
aniq namoyon bo‘iib turadi.