O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

Tasawufda xurmo timsoli. 
Darvoqe, mazkur manqabaviy rivo- 
yatdagi xurmo detaliga to ‘xtalaylik. Bu detal - muhim bo‘lgani va sirli 
mazmun kasb etgani uchun ham talqin hamda tahlilga muhtoj.
Yassaviyning hikmatidagi xurmo, shuningdek, hirqa ham, uning 
zakiyligi va karomatiga qaratilgan bir timsol bo‘lishi mumkin. Xurmo -
Payg‘ambar alayhissalomdan meros qolgan ilm-ma’rifatm, din va tasav­
vuf haqiqatini Arslonbobo Ahmadga o‘rgatganiga bir ishoradir76.
Xurmo dastlab O 'rta Osiyo yozma adabiyotida Bemniyning “Mine- 
ralogiya” kitobidan o ‘rin olgan hikoyatlar tarkibida uchraydi. Hikoyatda
76Bu haqda qarang. Hasan Nodirxon. Yassaviylikka doir manbalar va “Devoni hikmat”. -
Toshkent, “Akademnashr”, 2012, 131-bet,
214

---

aytilishicha, bir boy odamga boshqalar, sizni falonchi g‘iybat qildi, deb 
o ‘sha odamning kimligini aytib, xabar yetkazganlarida, o ‘sha boy uni 
g'iybat qilgan odamga bir oltin tovoqda xurmo yuboradi. Beruniy bu 
hikoyatida xurmo timsoli orqali poklanish ramziga ishora qilgan. Fari- 
diddin Attor “Tazkirat ul-avliyo” asarida Hazrati shayx Husayn Mansur 
Xalloj bilan bog‘liqbir rivoyatni keltirib, xurmo timsolidan foydalanadi:
Xalloj to'rt yuz so'fiy bilan Barriyaga kirdi och qoldilar.
- Yo Shayx! Bizga bitta pishgan kalla, issiq non bersang, - dedilar.
- 0 ‘tiringiz, - dedi. Qo'lini xirqasiga suqib, bitta pishgan kallani 
issiq nonga o‘ralgan holdi olib, oldilariga qo‘ydi.
Yangi xurmo so‘radilar.
- Keling, meni daraxtdek siltang, - dedi. Siltadilar, yangi xunnolar 
to‘kildi. To‘ygunlaricha yedilar77.
Mansur Xalloj 
hayotiga oid keltirilgan
hikoyatdagi pishgan kalla, 
non ham majoziy m a’no ifodalashi bilan bir qatorda, xurmo Yassaviy 
hikmatidagi xurmoga mazmun va mohiyatan o‘xshash, ya’ni so'fiylar 
Mansur Xallojni “siltaganlari” va xurmo to ‘kilgani - savolu mubo- 
hasalar orqali zakiy zotning betakror ta’limotini, tasavvuf ilmiga oid 
m a’ruzalarini so‘fiylar ishtiyoq bilan tinglaganlarini bildiradi.
Ammo xurmo timsoli buyuk mutasawuflaming hayoti va ta’limotida 
ramziy m a’nodagina emas, balki moddiy m a’nosida ham qo‘llanganiga 
oid dalillar bor. Quyida ulug‘ m utasaw uf ardan hazrati shayx Malik bin 
Dinoming hayotida yuz bergan quyidagi rivoyatga e’tibor beraylik:
“Qirq yil Basrada xurmo yemagan Malik na