O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

(faulun faulun faulun faul)
yozilgan.
207

---

Savol va topshiriqlar
1. Navoiy Adib Ahmad haqida qaysi asarida qanday m a’lumot be­
radi?
2. Navoiy Adib Ahmad haqidagi m a’lumotlami qayerdan olgan?
3. Navoiy Adib Ahmadni qanday ta’riflaydi?
4. Adib Ahmad tarjimai holiga qaysi o‘zbek olimi aniqlik kiritgan?
5. “Hibat ul-haqoyiq”ning nechta qo‘lyozmasi bor?
6. Asar necha bobdan iborat? 1-2-boblarga to'xtaling.
7. Asaming maqsadi nechanchi bobdan boshlanadi?
8. Adib Ahmad ilmli va ilmsiz odamlarga qanday ta’rif beradi?
9. Dunyoga muhabbat qo‘yish xatodir degan o ‘git qaysi bobda? 
Shu bobni chuqurroq sharhlang.
208

---

Ahmad Yassaviy
(Mavzuni yoritishda turk olimi Fuod Ко ‘purilizodaning ‘‘Turk ada­
biyotida ilk mutasawuflar” (Anqara. Diyonat ishlari mudirligi nashrla-
ri.№ 118, turk tilida) kitobiga tayanildi.)
Reja:
1. Ahmad Yassaviyga qadar turkiy adabiyot.
2. Ahmad Yassaviyning manqabaviy hayoti.
3. Tasaw ufda xurmo timsoli.
4. Yassaviyning “Devoni hikmat”i.
5. “Devoni hikmat”ning muallifligi masalasi..
6. Yassaviy ta’sirlari.
7. “Devoni hikmat”ning mavzu ko‘lami.
Tayanch so‘z va iboralar: 
tasavvuf, mutasawuf madaniy yuksa-
lish, та ’naviy hayot, murid, adabiy parcha, Elxoniylar sulolasi, tarjimai
hoi, darvesh, manqaba, shoir, tajalli, rivoyat, xurmo timsoli, sahoba,
poklanish ramzi, ruhiy uyg ‘oqlik, aruz, barmoq.
Ahmad Yassaviyga qadar turkiy adabiyot. 
Qadimiy Eron 
an’analarini saqlagan Xuroson davlati musulmonlikdan so‘ngra tasav­
vuf jarayonining ilk markazlaridan bir bo‘lib maydonga chiqdi. Shu 
sababdan islomiyatdan so‘ngra bu jarayon islomiyat aw al ta’qib etgan 
yo‘llardan Turkistonga kirishi tabiiy hoi edi. Movarounnahrda ilmiy, di­
niy va falsafiy tafakkur qadimdan chuqur ildiz otgani bois, tasawufni 
qabul qilish ancha oson kechishi tabiiy edi.
Haqiqatan shunday bo‘Idi. IX asrda Hirot, Nishopur, Marv mu- 
tasaw uflar bilan qanchalik to ‘lib ketgan bo‘Isa, X asrda Buxoroda, 
Farg‘onada turkiy qavmlar orasida ham ko‘plab mutasawuflar yetishib 
chiqdilar. Ulug‘ m utasaw uf Abu Said Abul Xayming hurmatiga sazo­
vor bo‘lgan mashhur mutasawuflar Muhammad Ma’shuq Tusiy va amir 
Ali Abu turkiy qavmlardan edilar. Mana shunday turli omillar ta’sirida 
turkiy qavmlar orasida tasavvuf jarayoni asta-sekin kuchayib, mustah- 
kam o ‘rin ola bordi. Buxoro, Samarqand kabi yirik markaziy shaharlarga 
tasavvuf yoyildi, bir qancha darveshlar ko‘chmanchi turkiylar orasiga 
tasaw ufiy aqidalami olib kirdilar.
209

---

Qoraxoniylar sulolasida boshlangan tub madaniy yuksalish ham 
m a’naviy hayotning tamomila yangi o ‘zanga tushib olishiga sabab 
bo‘ldi. Qoraxoniylar sulolasi hukmdorlarining olib borgan adolatli si- 
yosati, sa’y-harakatlari natijasida ko‘chmanchi turkiy qavmlar 960-yil- 
gacha islomni qabul qilib bo‘ldilar. M a’naviy hayotdagi mana shu jiddiy 
o ‘zgarishlar 0 ‘rta Osiyo turkiy qavmlarining hayotini tubdan boshqa 
o ‘zanga solib yubordi. Bunga Qoraxoniylar sulolasining asoschilaridan 
biri Sotiq Bug‘roxon - Abdulkarim islomni qabul qilgani ham katta turt- 
ki bo‘ldi. Shu asnoda islom olamining turli o ‘lkalarida ko‘zga ko‘ringan 
hodisalardan biri - tasawufining umumiy xususiyat kasb etib yoyila bor- 
gani va mutasawuflaming ko‘pligi edi. Tasavvuf, F. Ko'purulizodaning 
aytishicha, musulmonlik olamining ilk davrida mavjud bo‘lib qolmay, 
Eron, hind, yunon afkorlarining va qisman isaviylikning ta’sirida tash­
kil topgan tasavvuf maslagi qisqa fursatda butun musulmon olamiga 
yoyildi71. Ilgari sufiy nomini olgan va Suriyada ilk bor hujrani qurgan 
kufalik Abu Hoshimdan keyin, Sufiyoni Sarviy (vafoti mil. 784\85), 
Zunnun Misriy (vafoti 859\860), xurosonlik Boyazid Bistomiy (vafo­
ti 874\875) to‘g‘risida turli-tuman turli fikrlar yuritgan Xalloji Mansur 
(921\22), Junayd Bag‘dodiy singari bir qator buyuk mutasavvuflar o‘z 
maslaklarini yoydilar. Abul Karim Abdul -Kushayriy (XI asr) «Risola 
fi ilm at-tasawuf» nomli mashhur risolasi orqali tasavvuf maslagining 
Ahli sunnat mazhabiga mansubligini isbotladi. Undan keyin G ‘azzoliy 
(1058-1112) bir qator asarlari bilan bu borada ancha ilgari ketdi. So‘ngra 
“Hikmatul-ishroq” asari muallifi Suhravardi Maqtul, “Avorifiil-ma’ru f ’ 
asarining muallifi Shahobiddin Suxarvardiy, Abdulqodir Giloniy (XI- 
X I 1) va “Tabaqatul-so‘fiyo” asarlarini to‘ldirib borgan bir qator muta­
savvuflar asta-sekin o ‘z maslaklarini xalq orasida yoyib, minglarcha mu- 
rid hamda xalq orasida buyuk m a’naviy nufuz orttirdilar. Bu m utasaw uf 
voizlar xalq orasida o‘lkama-o‘lka yurib, xalqni islomga da’vat qilganla- 
ri va ulaming bu harakatlari ko‘p samaralar bergani haqida m a’lumotlar 
ko‘p72
Jumladan, Kushayriy ortodoksal tasavvuf bilan islomni yaqinlashti- 
rishga harakat qilgan, Abdulqodir Giloniy Bog‘dodda omma orasida qil-
7!Qarang: Ko'purilizoda Fuod. Turk