O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

198

---

Ahmad Yugnakiy va uning “Hibat ul-haqoyiq” asari
Reja:
1. Adibning tarjima holiga oid kuzatuvlar.
2. Fitrat Ahmad Yugnakiy haqida.
3. Asarning qo‘lyozma nusxalari.
4. “Hibatul-haqoyiq”ning o‘rganilishi.
5. Asarning tuzilishi va boblar tahlili.
T ayanch so‘z va iboralar: 
Alisher Navoiy, “Nasoyim ul-muhabbat
talaba, hikmatlar, bayt, naql, tolibi ilm, til, uslub, Dod Spohsolor bek,
Sayfi Isfarangiy, Badiuzzamon, Husayn Boyqaro, “Munshaot”, Adib
Ahmad, maktub, qoiyozma, xattot, bayt, sharq adabiyoti, n a ’t, tazod
san ’ad.
Adibning tarjima holiga oid kuzatuvlar. 
Ahmad Yugnakiyning 
tarjimai holi to‘g ‘risida ma’lumot deyarli saqlanmagan. Navoiy “Naso­
yim ul-muhabbat” asarida Adib Ahmad haqida to'xtaladi va uning qay­
si o‘lkadan ekani, shaxsiyati va jismoniy holati haqida shunday deydi: 
“Adib Ahmad ham turk elidin ermish. Aning ishida g‘arib nimalar man- 
quldur (ya’ni g‘aroyib voqealar ko‘chirib qoldirilgan). Derlarki, ko'zlari 
butov (ya’ni butun) ermishki, aslo zohir ermas emish. Basir bo‘lub, o‘zga 
basirlardek andoq emas ermishki, ko‘z bo‘lg‘ay va ko‘rmas bo‘lg‘ay” 
(Navoiy. MAT. 17-tom, 426-b
.) Chamasi, Navoiy ham Adib Ahmad ha­
qidagi ma’lumotlami biron tarixiy manabadan olgan. Aks holda, uning 
shaxsiy hayotiga va fazilatlariga oid quyidagi ma’lumotlami keltirma- 
gan bo'lardi: “Ammo bag‘oyat ziyrak va zakiy va zohid va muttaqiy 
(ya’ni taqvodor, parhizkor) kishi ermish. Haq s.t. agarchi zohir ko‘zni 
yopuq yaratqandur, ammo ko‘ngli ko‘zin bag‘oyat yoruq qilg'ondur: 
lo‘byog‘a (ya’ni o‘yinchoqqa) ilik surtubdur va debdurki, qo‘y bukragi- 
ga o'xshaydur va naxudni barmog‘i bila silab, debdurki, itolgu boshig‘a 
o‘xshar. Maskani Bag‘doddin necha yig‘och, ba’zi debdurlar, to‘rt 
yig‘och yo‘l ekan”.
Navoiy mazkur asarida Adib Ahmadning yoshligida - madrasa ta- 
labasi ekanligidayoq zukko, donishmand bo‘lgani va el og‘zida doston 
bo‘lganiga ishora qiladi. Navoiy davom etib yozadi: “Bir kuni Imom 
A ’zam q.r. darsig‘a hozir bo‘lur erkandur va bir mas’ala o‘rganib, bu
199

---

yo‘lni yayog1 borur erkandur. Darsda yeri saffi ni’ol (ya’ni poygak) 
erkandur. Naqledurki, Hazrat Imomdin so‘rubdurlarki, shogirdlaringiz 
arosida qaysidin andoqki ko‘nglunguz tilar, rozisiz? Bovujudi (shunday 
bo‘Isa ham) Imom Muhammad va Imom Abu Yusuf r. va alaming abno- 
yi jinsi (tengqurlar) va hamsabaqlari. Imom q.s. debdurki, bori yaxshi- 
durlar. Ammo ul ko‘r turkki, saffi ni’olda o‘Iturur va bir mas’alani maz- 
but qilib (xotirda saqlab), to‘rt yig‘och yo‘l yayog‘ kelib borur, andoqki 
kerak ul tahsil qilur.”
Shundan so‘ng Navoiy Adib Ahmadning chuqur ma’noli hikmatlari 
turkiy xalqlari orasida nihoyatda mashhur bo‘lgani to‘g‘risida dalillari- 
ni keltiradi va garchi “Hibatul-haqoyiq” asarining nomini tilga olmasa 
ham, ikki bayt keltiradi: ”Va aning tili turk alfozi bila mavoizi nasoyihqa 
(pandu nasihatlar, o‘gitlarga) go‘yo (gapiruvchi va biyron so‘zlovchi) 
ermish. Xeyli elning muqtadosi (ergashtiruvchisi, imomi) ermish. Balki 
aksar turk ulusida hikmatu nuktalari (nozik ma’noli so‘z, ma’nosi chuqur 
so‘z) shoe’dur (yoyilgan, tarqalgan, mashhurdir). Nazm tariqi bilan aytur 
ermish, aning favoididindur (foydaliligidandir):
Ulug‘lar ne bersa yemasman dema,
Ilik so‘n, og‘iz ur, yemasang yema!
Va ham aningdurkim:
So‘ngakka ilikdur, eranga bilik,
Biliksiz eran ul so‘ngaksiz ilik” (Navoiy. MAT, 17-tom, 426-427-
b.).
Bu baytlar “Hibat ul-haqoyiq”ning bugungi nashrlarida yo‘q.