O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti Nasimxon rahmonov

(Farididdin Attorning
yuqoridagi asaridan 33, 36-39, 55, 90, 94, 96-betlariga qarang
).
ilova. T.:, “Movarounnahr” nashiiyoti, 2004, 150-b.
“ Qarang: Kornilov N. Tasw vuf. Т.: “Movarounnahr - 0 ‘zbekiston” nashriyoti, 2009, 30-b.
221

---

OLTIN Q‘RDAO‘ZBEK ADABIYOTI
Reja:
1. 
Oltin 0 ‘rda davlatining tashkil topishi va bu davlatda madaniy 
hayot.
2 Oltin 0 ‘rdada madaniy hayot.
Oltin 0 ‘rdada turkiy til va turkiy adabiyotga zamin yaratilishi.
Oltin 0 ‘rda adabiy muhitining o‘ziga xosligi.
Mamluklar davlatining qisqacha tarixi. Bu davlatdagi ijtimoiy-si- 
yosiy va madaniy hayot.
Tayanch so‘z va iboralar: 
madaniy hayot, Oltin 0 ‘rda, manba,
“Jome ’-ut-tavorix ” kitobi, mo ‘g 'ul elxonlari, turkiy qavmlar, о 'zbekiyon,
arxitektura, Misr mamluklar davlati, lug ‘atlar,
Oltin 0 ‘rda davlatining tashkil topishi va bu davlatda mada­
niy hayot. 
0 ‘zbek adabiyoti turli davrlarda ko‘p buhronlami boshidan 
kechirdi. M a’lum bir zamonda adabiyot tanazzulga yuz tutgan bo ‘Isa, 
boshqa bir davrda taraqqiy etdi, yuksaldi. Markaziy Osiyodagi ijtimoiy- 
siyosiy hayot adabiyotga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazmay qolmadi. Chingizxon 
va uning avlodlari hukmronligi davri bunga yaqqol namuna bo‘la oladi. 
Binobarin, chingiziylar zamonida o'zbek adabiyotining taqdirida kutil- 
maganda keskin o'zgarishlar paydo bo'ldi.
Chingizxon istilosidan keyin uning avlodlari Osiyo va yevropa- 
ning turli hududlarida o‘z hukmronliklarini o'matdilar. Chingizxon­
ning to'ng'ich o‘g ‘li Jo‘ji - Sirdaryoning shimoliga cho'zilib ketgan 
qora xitoylar davlatini mulk qilib olgan edi. Ikkinchi o ‘g ‘li Chig'atoy 
esa 0 ‘rta Osiyoda, O'ktoy xon (Ugaday degan nom bilan ham yuritila- 
di) - Jung‘oriyada, Tuluy - M o‘g ‘ulistonda hukmronlik qildilar. Mazkur 
davlatlaming tarixdagi o 'm i to‘g ‘risida o‘sha davr muanixlarining asar- 
laridan m a’lumot olish mumkin.
Oltin 0 ‘rda davlati o‘z mavqei va tarixda tutgan o ‘miga ko‘ra, Chin- 
gizxonning boshqa o ‘g ‘illari hukmronlik o‘matgan davlatlardan tamo­
mila farq qiladi. Oltin 0 ‘rda Chingizxonning to‘ng‘ich o‘g ‘li Jo‘jining 
nomi bilan bog'liq bo‘Isa ham, bu davlatning hududi kengayishida va 
rivojida uning o ‘g‘illari xizmatlari katta bo‘ldi. Jo‘jining ikkinchi o ‘g ‘li 
Botu yevropani zabt etib, g'arbga tomon o ‘z davlati hududini kengaytir-
222

---

di. Jo‘jininguchinchi o‘g‘li Tovka Temur Itil daryosining yuqori oqimini
- Bulg‘oristonni mulk qilib oldi. Jo‘jining to‘rtinchi o‘g‘li Shaybon ke- 
yinchalik qirg‘iz deb nom olgan cho‘l hududiga hukmronlik qildi. Bes- 
hinchi o‘g‘li Tuvol bajnoqlar (no‘g‘aylar nomi ostida mashhur bo'lgan 
xalq) ustidan hukmronlik qildi.
Oltin 0 ‘rda bu davlatlar orasida alohida iz qoldirdi. Oltin 0 ‘rdaning 
davlat tuzumidan ham ko‘ra, mamlakatdagi madaniy muhit g ‘oyat mu- 
himdir. A walo, “Oltin 0 ‘rda” degan nom va hududi to‘g ‘risida.
“Oltin 0 ‘rda” nomi arab va Eron manbalarida deyarli uchramaydi. 
Rashididdinning “Jome’-ut-tavorix” kitobida shunlay voqea keltiriladi: 
“To‘rtinchi yili - ot yilida Chingizxon o ‘zining o‘rdasida bo‘ldi, kuzda 
esa o‘sha yerdan jangga otlanib, tangutlaming muhim shaharlaridan biri- 
ni qo‘lga oldi. Bu shahami Irigay deb ataydilar”84. Chamasi, Irrigay Oltin 
0 ‘rdaga asos bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Zotan, Oltin 0 ‘rda tashkil topa 
boshlaganda, Chingizxon hayot edi.
“Oltin 0 ‘rda” degan nom rus tarixiy manbalarida uchraydi, xolos. 
Sharq manbalarida bu davlat Jo‘ji ulusi yoki Ko‘k 0 ‘rda deb yuritilgan. 
Rashididdinning uch jildlik yuqoridagi asarida Oltin O lrda to ‘g ‘risida 
umuman m a’lumot yo‘q. Chamasi, Rashididdin Chig‘atoy ulusida va 
Eronda hukm surgan m o‘g ‘ul elxonlari tarixinigina yoritishni o ‘z oldiga 
maqsad qilib qo‘ygan.