O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tasviriy san’at va mehnat ta’lim fakulteti

 
Ma`ruza № 5: Dizaynning ekologik orientatsiyasi. 
Reja 
1.
Dizaynda ekologik yunalishlar. 
2.
Iste`molni ekologizatsiyalash. 
3.
Ishlab chiqarishni ekologizatsiyalash. 
4.
Ekologik targ`ibot. 
5.
Inson ekologiyasi va dizaynni gumanizatsiyalash. 
6.
Madaniyat va dizayn ekologiyasi. 
Adabiyotlar: 4 
Dizaynda 
ekologik yo`nalishlar. 
1970 yy. texnologiik inqilobni 
negativ natijasida insoniyatni oldida real ekologik xafi to`g`risida muammolar ko`tarila 
boshlandi. Loiyhalashni printsipial yangi ekologik nuqtai nazaridan yaratish, dizaynni oldida 
mutlaqo yangi vazifalarni qo`yildi. 
1980 yilda dizaynda qa`tiyan yangi kontseptsiyalar o`rnashdi (“al`ternativ dizayn”, “yangi 
dizayn”, “metaforik dizayn”, “antifunktsionalizm”), ular dizaynni sotsiomadaniyat 
funktsiyalarning asosi deb xisoblanadi. 
Tabiiy 
muhitni 
inqirozi 
dunyoviy 
jarayonga 
aylandi, 
u 
inson 
faoliyatida 
keskin 
o`zgarishlarni 
talab 
qildi. 
Zamonaviy 
faylasuflar, 
sotsiologlar, ekologlar, madaniyatshunoslar fikrlari 
bo`yicha biz 
tsivilizatsiyalar almashayotgan davrda yashayabmiz; texnologik va “industrial tsivilizatsiya” 
inqirozi davr o`rniga “postindustrial davr” deb nomlangan yangi tsivilizatsiya, “informatsion 
tsivilizatsiya”, “ekologik tsivilizatsiya” va “noosfera” davrlar tashkil topmoqda. Ekologik krizis 
odamzotdan maqsadga erishish uchun vositalarni va usullarni qayta ko`rib chiqishga talab qiladi, 
chunki muammolar faqat moddiy sabablari emas, balki ruhiy sabablari ta`sirida sodir bo`lgan. 
Dizaynda madaniy yondoshish 
inson madaniyatini rivojlanishida 
dizayn-faoliyatni qonuniy jarayon deb hisoblandi, chunki dizaynda faqat yangilikka intilish 
bo`lmasdan, ana`naviy boyliklarni tiklash bilan ham shug`ullanishdi. 
“Ekologik loyihalash”ni aniq chegarasi yo`q – dizaynda har qanday yo`nalish ekologik 
bo`lishi mumkin, ular ekologik etika printsiplarini da`vo qiladi va insonni tashqi muhit bilan 
uyg`un munosabatda bo`ladi. 
Kostyum dizaynerlari ijodida ham ekologik muammolari inobatga olina boshladi. Dastlab 
1970 yy. oxirida – 1980 yy. boshida “ekologik uslub” paydo bo`lishi bilan ekologik mavzu ro`y 
berdi: modaga tabiiy toladan, asosan zig`ir va ip matolar, tabiiy ranglar, qo`lda ishlangan 
bezaklar va b. 1993–1994 yillarda ekologik uslub yana modaga kirdi. Ammo, 
ekologik muammolarni kiyim dizayniga ta`siri uni loyihalash printsiplarida katta o`zgrishlarni ro`y 
berishiga olib keldi. 
Dizaynning 
ekologik 
yo`nalishlari 
qo`yidagilar: 
iste`molni 
ekologizatsiyalash; yangi “ekologik” material va texnologiyalarni qidirish; ongni 
ekologizatsiyalash; inson va madaniyatning ekologiya bilan bog`liq muammolarni echish. 
Iste`molni ekologizatsiyalash. 
“Tsivilizatsiyali” inson haddan tashqari moddiy boyliklarini 
iste`mol qilishi ekologik krizisni ro`y berish sabablaridan biridir. Iste`mol hayotning uslubi va 
fikrini namoyon etadigan usul bo`ldi. Buyumga odat bo`lib qolgan munosabat o`zgardi – bozor 
moliga asosiy talablar - sifat va chidamlik o`rniga qo`laylik modali talab bo`ldi, bir marotaba 
foydalanadigan buyumlar keng tarqaldi. Buyum loyihalanganda tez ma`naviy va moddiy eskirish 
(“eskirishni rejalash” kontseptsiyasi) oldindan nazarga olinadigan bo`ldi, iste`molchilarni yangi 
takomillagnan mollarni xarid qilishga majbur qilindi. Bozor iqtisodning talablari moda tsikllarni 
qisqartishiga olib keldi. Talab o`sishi yangi ehtiyojlarni paydo bo`lishiga sabab bo`ldi, shu bilan 
birga yaqinda ba`zilar uchun bashang bo`lgan buyumlar ko`plar uchun kundalik buyum bo`lib 
qoldi. 
YAngi talablarni paydo bo`lishi va ularni qondirish tabiiy tizimga shikast etkazib, global 
ekologik krizisga olib keldi. 

---

36 
Qadriyatlarni yangi tizimini yaratishga vaqt keldi, ular tabiat va insonni birga uyg`un 
mavjud bo`lishiga imkon tug`dirishi lozim. 
Dunyoda o`tqazilgan ko`p ilmiy tadqiqot ishlar natijasida quyidagi xulosa ayon bo`ldi: 
turmush sifati va iqtisodni o`sish sur`ati, iste`mol hajmi va insonni o`z turmushi bilan mamun 
bo`lishi bilan bevosita bog`liqlik yo`q. Demak, turmush tarzini o`zgartirishga eng muhim 
yo`nalish -bu iste`molni ekologizatsiyalash (iste`molni oqilona kamaytirish), mutanosib ekologik 
iste`mol me`yorlarni tarqatish, uzoq vaqt davomida foydalanadigan buyumlarga qaytish. 
Iste`molni 
ekologizatsiyalash 
muammosi 
dizayn 
vazifalarini 
o`zgarishiga olib keldi – dizayn mollarni iste`mol qilishni kamaytirish, materiallar va 
texnologiyalarni qaytadan ko`rib chiqish, iste`molning yangi tarkibini tuzish. Jamiyatda sifatli 
iste`mol qilishga intilish paydo bo`la boshladi – ana`naviy iste`mol modeliga qaytish. 
Kostyum dizaynida bu yo`nalish kontrmodada o`z aksini topdi, moda namunalari 
modaning asosiy qonuniyatlaridan (o`zgaruvchanlikdan) voz kechib, klassik uslub namunalariga 
aylandi. Kiyimda klassika – bu “abadiy” buyumlar, ularni kiyish muddati ma`naviy eskirganligi 
emas, balki emirilganidir (fizik eskirishi). 
YUqori sifatli klassik buyumlarni chiqaradigan firma nomiga sazovor bo`lish uchun ba`zi 
firmalar o`zining eski mashhur modellarini ishlab chiqarishadi. Masalan, modali kiyim va 
charmdan aksessuarlar ishlab chiqaradigan “Germes” frantsuz firmasi “Kelli sumkasi” nomi 
berilgan (Monako malikasi G.Kelli sharafiga bag`ishlangan, chunki u shu firma 
sumkalarini afzal ko`rgan) sumka modelini 1956 yildan beri doimo ishlab chiqarmoqda. Ular 
klassik uslub, eng yuqori sifat, nufuz va dabdabalik timsoli bo`lgan edi. SHu firmaning 
ana`naviy rasmli “kare Ermes” shoyi ro`mollari ham ushbu imidjga sazavor bo`ldi, ular ilk bor 
1937 yilda ishlab chiqarilgandi. Huddi shunday misol SHanel` firmasining dastasi zanjirli, 
qavilgan mashhur sumkasi hozirgacha ishlab chiqariladi. Aynan, K.SHanel` ilk bor o`z oldiga 
ayolni o`zgaruvchan moda xukmronligidan ozod etishni maqsad qilib qo`yishdi. U tavsiya etgan 
klassik trikotaj, kichkina qora ko`ylak, “SHanel` uslubida”gi kostyum ko`p yillar davomida 
modadan chiqmaydi. K.SHanel` shunday degan: “Men uchun dabadablik – bu yaxshi tikilgan 
kiyim, besh yil kiyiladigan kostyum, chunki u menga yarashadi. Mening orzuim – eski 
kostyumlar, kiyilgan kiyimlar... Men tez o`tadigan modaga qarshiman”. Iv Sen-Loran ham 
modadan chiqmaydigan buyumlarni yaratish eng qiyin deb hisoblab, xuddi shunday fikrda 
bo`lgan. Masalan, 1966 yilda u ilk bor ayollar uchun smokingni, 1970 yilda – ko`ylak-smokingni 
tavsiya etgan edi, ularni turli variantlari hozirgacha “Iv Sen-Loran” kollektsiyalarida bor. 
Zamonaviy kostyum dizaynida iste`mol hajimini kamaytirishga uzoq vaqt davomida 
foydalanadigan buyumlarga (klassik buyumlar, “