О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim

)
(
ум.ыс
S
b
– rejalashtirilayotgan davr boshiga aholi soni; 
T – bashorat qilinayotgan yillar soni; 
K
um.о‘s 
– shu davrga aholining umumiy о‘sish koeffitsiyenti. 
Umumiy aholi sonini bashorat qilishning boshqa ususi ham mavjud. U 
dinamika qatorlarini eksttropoliyatsiya qilishga asoslanadi. 
Aholi soni istiqbolini alohida yosh bо‘yicha guruhlarga ajratib ham hisoblash 
mumkin. Buning uchun aholi soni va yosh strukturasi haqida, yoshi bо‘yicha 
tug‘ilish koeffitsiyentlari haqida ma’lumotlar va xakozolar bо‘lishi kerak. 
1-masala.
Mamlakat aholisi soni tо‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar 
berilgan. Mamlakat aholisining о‘rtacha yoshini va berilgan yillar bо‘yicha 
dinamikasini aniqlang:
Yillar 
Aholi soni 
Shu jumladan. 
15yoshgacha 15-65yosh 
65-80yosh 
80 yoshdan 
katta 
2006 
117,06 
26,03 
82,51 
2,22 
2007 
121,05 
85,90 
9,70 
2,96 
2008 
123,61 
20,41 
12,45 
3,72 
2009 
125,57 
19,96 
86,93 
4,00 
Masala yechimi 
42
,
35
06
,
117
22
,
2
5
,
87
30
,
6
5
,
72
51
,
82
,
40
03
,
26
5
,
7
2006








ёш
ўртача
A
7
,
37
05
,
121
5
,
87
96
,
2
5
,
72
7
,
9
40
9
,
85
49
,
22
5
,
7
2007









ёш
ўртача
A

---

3
,
39
61
,
123
72
,
3
5
,
97
45
,
12
5
,
72
03
,
87
40
41
,
20
5
,
7
2008









ёш
ўртача
A
7
,
40
57
,
125
00
,
4
5
,
87
66
,
15
5
,
72
93
,
86
40
96
,
19
5
,
7
2009









ёш
ўртача
A
2-masala.
Mamlakat aholisi soni tо‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan 
(ming kishi): yil boshidagi aholi soni 125 573, yil mobaynida 1221, tug‘ilib 924 
о‘ldi. Mutloq mexanik qо‘shimcha о‘sish –50 ming kishi. Aholining tabiiy va 
mexanik xarakati kо‘rsatkichlari aniqlansin:
Masala yechimi 
1. Yiloxiridagi aholi soni:
125820
50
924
1221
125573





é
A
ming kishi. 
2. О‘rtacha aholi soni: 
5
,
125696
2
125820
125573
2
1





n
À
À
À
ming kishi. 
3. Tug‘ilish koeffitsiyenti: 
0097
,
0
5
,
1256969
1221


туг
K
yoki 9,7 
‰
00735
,
0
5
,
1256969
924


ўл
K
yoki 7,35 
‰
32
,
1
924
1221


хаётийлик
K
93
,
1
5
,
1256969
125573
125820



ўсиш
умумий
K
‰
35
,
2
35
,
7
7
,
9



ўсиш
табиий
K
‰
93
,
1

ўсиш
механик
K
‰
- 2,35
‰q
-0,42
‰
3-masala.
Mamlakat aholisi soni tо‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar berilgan 
(ming kishi.): 1.01.2009 yil – 125032; 1.03 –125132; 1.08 – 125372. 1.10 – 
125484; 1.01.2010 yil –125573. Yil mobaynida 1229 ming bola tug‘ilib,877 
ming kishi о‘ldi. 
Aniqlang:
1. О‘rtacha aholi soni : 
2. Tug‘ilish,о‘lish va tabiiy о‘sish koeffsiyentlarini. 
3. Mexanik о‘sish koeffitsentini. 
4. Aholining hayotiylik koeffitsentini. 
Masala yechimi
1. 
8
,
125320
3
2
5
2
3
125484
2
125372
5
125132
125032
0
,
2
2009












А
ming kishi 
2. 
8
,
9
8
,
125320
1000
1229



туг
K
‰
3. 
0
,
7
8
,
125320
1000
877



ўл
K
‰

---

4. 
8
,
2
0
,
7
8
,
9





ўл
T
ўсиш
табиий
K
K
K
‰
5.
401
,
1
877
1229


хаётийлик
K
8
,
2
8
,
125320
125032
125573



ўсиш
механик
K
‰ q 4,5‰ – 2,8 ‰q1,5‰ 
4-masala. 
Quyidagi aholi soni tо‘g‘risida berilgan shartli ma’lumotlar 
asosida va yoshlar bо‘yicha yashash koeffitsiyentlari asosida, mehnatga 
layoqatli yoshgakiruvchi aholining kelgusi 3 yildangi soni aniqlansin: 
Yosh, yil 
Shartli yoshlar bо‘yicha 
yashash koeffitsiyenti
Aholi soni, kishi
13 
0,996148 
5320 
14 
0,995800 
5028 
15 
0,995560 
4180 
Masala yechimi
:
Aholining istiqboldagi soni quyidagicha aniqlanadi: 
Birinchi yil uchun: 
5299
996148
,
0
5320
À
14



5007
995800
,
0
5028
À
15



4161
995560
,
0
4180
À
16



Ikkinchi yil uchun: 
5277
995800
,
0
5299
À
15



4985
995560
,
0
5007
À
16



Uchinchi yil uchun: 
5254
995560
,
0
5277
À
16



Demak, mehnatga layoqatli yoshga kiruvchi aholi soni: birinchi yili – 4161, 
ikkinchi yili – 4985, uchinchi yili – 5254, jami – 14400 kishi.
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Aholining o’rtacha soni qanday metodlar bilan aniqlanadi? 
2. Aholining tarkibiy qismi qaysi belgilar bo’yicha o’rganiladi? 
3. Aholining jinsiy tarkibi nima maqsadda o’rganiladi? 
4. Aholini shahar va qishloq aholiga bo’lib o’rganishdan maqsad nima? 
5. Aholi yoshi qaysi guruhlarga ajratilib o’rganiladi? 
6. Aholining harakati qanday ko’rsatkichlarda o’z ifodasini topadi? 
7. Hayotiylik koeffitsienti qanday hisoblanadi? 
8. Tuman aholisi soni yil boshiga 150818 kishi bo’lsa, yil oxiriga kelib 159611 kishiga 
etdi. Yil davomida tumanga ko’chib kelganlar soni 1796 kishi ko’chib ketganlar soni 2089 
kishi. O’lganlar soni 3116 kishi, tug’ilganlar 3327 kishiga teng. 15-49 yoshgacha bo’lgan 
ayollar hissasi aholining 15 foizni tashkil qiladi. Aholi tabiiy va mexanik harakti 
ko’rsatkichlarini hisoblang. 
14-MAVZU. MEHNAT BOZORI STATISTIKASI 
Reja: 
14.1. Iqtisodiy faol aholi tushunchasi. Uning soni va tarkibi. 
14.2. Mehnat resurslari statistikasi. Mehnat resurslari sonini hisoblash usullari. 

---

14.3. Iqtisodiyotda band bо‘lganlarning faoliyat sohasi, mulk formasi, xо‘jalik 
yuritish formasi va mamlakat hududlari bо‘yicha taqsimlanishini statistik 
о‘rganish. 
14.4. Korxona va tashkilotlarning xodimlarini asosiy va asosiy bо‘lmagan 
faoliyatlari bо‘yicha taqsimlanishi. 
14.5. Iqtisodiyot tarmoqlarida band bо‘lgan xodimlar soni. 
14.6. Ishchi kuchi harakati statistikasi. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Iqtisodiy faol aholi. Uning soni va tarkibi. Bandlilik va ishsizlik 
statistikasi. Iqtisodiy nofaol aholi tushunchasi. Uning soni va tarkibi. Mehnat resurslari 
statistikasi. Mehnat resurslari sonini hisoblash usullari. Mehnat resurslari balansi.
Korxona xodimlari soni haqida ma’lumot korxona mehnat hisobotida aks 
ettiriladi. Korxona xodimlari sonining birlamchi hisoboti ishga qabul qilish va 
ishdan bо‘shatish buyruqlaridan boshlanadi va korxona xodimlarining kunlik 
rо‘yxatdagi soniga kiritiladi. Hamma xodim toifalari, doimiy, vaqtincha, 
mavsumiy ishga qabul etilgan, asosiy yoki yordamchi ish faoliyatiga 
qaramasdan, korxona tarkibida alohida shtatdagi xodimlardan tashqari 
о‘rindoshlik bо‘yicha ishlovchilar (sovmestitellarning) hisobi ham yuritiladi.
Rо‘yxatdagi xodimlar soniga ishga qabul qilish haqida buyruq chiqqan 
kundan boshlab, to ishdan bо‘shatish haqida buyruq chiqquncha rо‘yxatda 
bо‘lganlar kiritiladi. Doimiy xodimlar soniga ishga qabul qilish buyrug‘ida 
muddati kо‘rsatilmagan hodisalar kiritiladi. 
Vaqtincha xodimlar soniga ikki oy muddatgacha yoki vaqtincha 
ishlamayotgan xodimlar о‘rniga ishlashga 4 oygacha qabul qilinganlar kiritiladi. 
Mavsumiy xodimlarga olti oygacha mavsumiy ish bajarish uchun qabul 
qilinganlar kiritildi. 
Kalendar ish kuni rо‘yxatdagi xodimlar soniga shu kuni haqiqiy ishlaganlar 
va turli xil sabablarga kо‘ra ishlamaganlar kiritiladi:

xizmat safarida bо‘lganlar; 

navbatdagi va qо‘shimcha ta’tilda bо‘lganlar; 

davlat va ijtimoiy majburiyatlarni bajarish bilan band bо‘lganlar; 

oilaviy sabablarga kо‘ra; 

sog‘lig‘i tufayli;

ma’muriyat ruxsati bilan; 

ishga chaqirish bо‘yicha dam olayotganlar; 

о‘z hisobidan ta’til; 

korxona bо‘sh turishi tufayli; 

ikki yoshgacha bola tarbiyasi ta’tili; 

tug‘ruq ta’tili; 

tо‘la ish haftasi bо‘yicha ishlamaslik sharti bilan ishga qabul qilinganlar; 

о‘quv ta’tilini о‘tayotgan, ta’limning sirtqi yо‘nalishdagi talabalar va 
h.k. lar. 
Rо‘yxatdagi xodimlar soniga quyidagilar kiritilmaydi: 

bir marotabalik ish bajarish uchun jalb etilganlar; 

---


asosiy ish faoliyatidan tashqari boshqa korxonada qо‘shimcha faoliyat 
kо‘rsatayotganlar; 

ish haqini saqlab qolmaslik sharti bilan boshqa korxonaga vaqtincha 
ishga yuborilganlar; 

ishdan ajralgan holda о‘qishga yuborilganlar (korxona hisobidan 
stipendiya oluvchilar).
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Mehnat resurslarning soni qanday hisoblanadi? 
2.
Iqtisodiy faol va iqtisodiy nofaol aholi soni qanday aniqlanadi? 
3.
Iqtisodiyotda band bo’lganlar soni qanday hisoblanadi? 
4.
Kimlar ishsiz deb e’tirof etiladi? Ishsizlikning qanday ko’rinishlarini bilasiz? 
5.
Ishsizlar soni va ishsizlik darajasi qanday hisoblanadi? 
6.
Mehnat birjasi nima bilan shug’ullanadi? 
7.
Qaysi ko’rsatkichlar mehnat resurslarining harakatini, ularni to’ldirib borishini 
tavsiflaydi? 
8.
Mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlari qanday hisoblanadi? 
9.
Mehnat resurslaridan foydalanish ko’rsatkichlarini hududlar bo’yicha tahlil qilishning 
ahamiyati nimada? 
15-MAVZU. MILLIY BOYLIK STATISTIKASI
Reja: 
15.1. Milliy boylik va milliy mulk haqida tushuncha va bu sohadagi statistikaning
vazifalari. 
15.2. Milliy hisoblar tizimida iqtisodiy aktivlar tushunchasi va tarkibi. 
15.3. Foydali qazilma boyliklari, suv va gidroenergik resurslarni statistik 
о‘rganish. 
15.4. Milliy boylik elementlarini joriy va о‘zgarmas baholarda hisoblash va ular 
dinamikasini о‘rganish. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Milliy mulk va tabiiy resurslar tarkibi. Milliy hisoblar tizimida 
iqtisodiy aktivlar tushunchasi va tarkibi. Aktiv va passivlar balansi. Tabiiy resurslar tarkibi. 
Mamlakat milliy boyligi - inson mehnati tufayli tо‘plangan nomoliyaviy va 
moliyaviy aktivlar va tabiat in’omlarining yig‘indisidan tashkil topadi. 
О‘zbekiston Respublikasi milliy boyligining hajmi 1991 yil 1 sentabrdan 
hisoblana boshlandi. U yaratilish manbi bо‘yicha 2 qismdan iborat:

milliy mulk - inson mehnati tufayli shu davrgacha tо‘rlangan boyliklar; 

tabiat in’omlari - boyliklari. 
Umuman, Yevropada qо‘llanadigan MXT konsepsiyasiga asosan 
О‘zbekiston Reslpublikasi milliy boyligi quyidagilardan tashkil topadi: 
Yil boshida 
Moddiy boyliklar 
Moliyaviy resurslar 
Tabiiy resurslar Kishi mehnati tufayli tо‘plangan 
moddiy boyliklar 
AV 
VGDE 
JZIKLMN 

---

Yil davomida qiliigan oporatsiyalar 
Moddiy boyliklar qilingan operatsiyalar 
bо‘yicha 
Moliyaviy resurslar bо‘yicha qilingan 
operatsiyalar 
Yil oxirida 
Moddiy boyliklar
Moliyaviy resurslar
Tabiiy resurslar 
Inson mehnati tufayli 
tо‘plangan 
moddiy 
boyliklar
AB 
VGDE 
JZIKLMN 
1. Tabiiy resurslar;
A – foydalanishga kiritilmagan; 
B – ishlab chiqarishda foydalaniladigan; 
2. Inson mehnati tufayli yig‘ilgan moddiy boyliklari; 
V – asosiy fondlar; 
G – moddiy aylanma mablag‘lar va zahiralar; 
D – aholnning shaxsiy mulki; 
YE – boshqa moddiy boyliklar. 
3. Moliyaviy resurslar: 
J – oltin; 
Z – mavjud pullar va bankdagi hisoblar; 
I – qimmatli qog‘ozlar (aksiyalardan tashkari); 
K – zayomlar; 
L – aksiyalar; 
M – sug‘uta fondlari; 
N – boshqa moliyaviy mablag‘lar. 
Milliy boylik hajmi odatda yil boshi va oxirida quyidagicha aniqlanadi:
MB qTB + KMTYMB + MR 
Bunda: MB – milliy boylik; 
TR – tabiiy resurslar; 
KMTYMB 
– 
inson 
mehnati 
tufayli 
yig‘ilgan 
moddiy 
boyliklari; 
MR – moliyaviy resurslar. 
Asosiy fondlarning takror ishlab chiqarish kо‘rsatkichlari quyidagi 
koeffitsiyentlar orqali ifodalanadi va о‘rganiladi: 
1.
Asosiy fondlarning о‘sish koeffitsiyenti; 
2.
Asosiy fondlarning qо‘shimcha о‘sish koeffitsiyenti; 
3.
Asosiy fondlarning eskirish koeffitsiyenti; 
4.
Asosiy fondlarning yaroqlilik koeffitsiyenti; 
5.
Asosiy fondlarning safini tо‘ldirish koeffitsiyenti; 
6.
Asosiy fondlarning yangilanish koeffitsiyenti; 
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 

---

1.
Milliy boylik deganda nimani tushunasiz? 
2.
Milliy boylik qanday hisoblanadi? 
3.
Milliy boylikni tavsiflovchi ko’rsatkichlar tizimi to’g’risida nimalar deya olasiz? 
4.
MHTda ham asosiy fondlar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish fondlariga 
bo’linadimi? 
16-MAVZU. YALPI ICHKI MAHSULOT STATISTIKASI. 
Reja: 
16.1. Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblash usullari. 
16.2. Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish. 
16.3. Material aylanma mablag‘lar zahiralarining ortishi. 
16.4. Tovar va xizmatlarning sof eksporti. 
16.5. Nominal va real yalpi ichki mahsulot. 
16.6. Ayrim tarmoqlar mahsulotlari hajmini hisoblashning о‘ziga xos 
xususiyatlari. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Yalpi ichki mahsulot hajmini hisoblash usullari. Yalpi ichki 
mahsulotni ishlab chiqarish usulida hisoblash. Yalpi ishlab chiqarish kо‘rsatkichini. Yalpi 
ichki mahsulotni taqsimlash usulida hisoblash. Yalpi ichki mahsulotni oxirgi foydalanish 
usulida hisoblash. Asosiy kapitalni yalpi jamg‘arish. 
Makroiqtisodiyotda turli maksadlarga yо‘naltirilga kо‘plab kursatkichlardan 
farqlaniladi. (Yalpi milliy mahsulot, yalpi ichki maxsulot, milliy daromad va 
boshqalar). Ular orasida eng asosiysi bо‘lib, yalpi ichki mahsulot (YAIM) 
kо‘rsatkichi hisoblanadi. 
YAIM - bu xalq xо‘jaligi bо‘yicha iqtisodiy faoliyatni yakuniy 
kо‘rsatkichlarini ifodalovchi umumiy kо‘rsatkichdir. U asosan bir-biri bilan 
mustaxkam bog‘langan iqtisodiy jarayon oqimlarini: moddiy ne’matlar ishlab 
chiqarish va xizmatlar kо‘rsatish, daromadlarni taqsimlash, moddiy ne’mat va 
xizmatlardan pirovard foydalanishni о‘rganishda keng qо‘llaniladi. 
YAIM - bu barcha xо‘jalik birliklari bо‘yicha: moddiy ishlab chiqarish 
soxasidan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarni, xizmat kо‘rsatish sohasini, 
shuningdek aholini shaxsiy yordamchi xо‘jaliklarini, yakka tartibdagi mehnat 
faoliyatini iqtisodiy natijalarini о‘z ichiga oladi. Iqtisodiy faoliyat natijalarida 
yaratilgan moddiy ne’matlar va kо‘rsatilgan xizmatlar kiradi. 
YAIMni hisoblashda 3 xil usuldan foydalanamiz (ishlab chiqarish, taksimot 
va yakuniy iste’mol).
YAIM - YAMMning bir qismi bо‘lib hisoblanadi va ularning (farqi 
shundan iboratki, YAMM shu mamlakat korxonalarining qaysi davlat hududida 
joylashganligiga qaramasdan iqtisodiy faoliyat natijalarini ifodalaydi. 
YAIM esa ushbu mamlakat hududidagi xо‘jalik birliklari tomonidan moddiy 
birliklar ishlab chiqarish va xizmatlarni kо‘ratishni aks ettiradi. 
YAIM - bu yil davomida mamlakatda yaratilgan pirovard mahsulotlarning 
qiymatini ifodalaydi. MHT ning umumpy hisoblarida YAIMni takror ishlab 
chiqarishni xar xil aspektlari: uni ishlab chiqarish, tashkil topishi, taqsimlash va 
jamg‘arish hamda boshqa qator maqsadlari aks ettiriladi. 

---

YAIMda о‘zaro bog‘langan va bir-birini taqazo etadigan tovarlar va 
xizmatlar, daromadlar oqimi takror ishlab chiqarish jarayonida bosqichma - 
bosqichi fodalab boriladi. 
Yalpi ichki mahsulot kо‘rsatkichining ta’rifida uning 3 asosiy xususiyati 
kо‘rsatilgan: 
4.
Yalpi ichki mahsulot kо‘rsatkichi – oxiri iste’mol uchun ishlab 
chiqarilgan mahsulot qiymati bо‘lib hisoblanadi, ya’ni YAIM hajmida oraliq 
iste’molning qiymati aks ettirilmaydi. 
5.
Yalpi ichki mahsulot kо‘rsatkichi – oxirgi iste’mol uchun ishlab 
chiqarilgan mahsulot qiymati bо‘lib hisoblanadi, ya’ni YAIM xajmida oraliq 
iste’molning qiymati aks ettiradi. О‘zining mustaqil balansi hamda huquqiy shaxs 
maqomiga ega bо‘lgan birlikka – iqtisodiy birlik deb yuritiladi. 
6.
Yalpi ichki mahsulot kо‘rsatkichi xajmida asosiy kapitalning 
iste’moli ham aks ettiriladi. 
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Yalpi ishlab chiqarish deganda nimani tushunasiz? 
2. «Iqtisodiy faoliyat» va «ishlab chiqarish faoliyati» tushunchalari o’rtasidagi 
farq nimada? 
3. «Pinhoniy iqtisodiyot» sohasidagi xizmatlar ishlab chiqarish faoliyati bo’lib 
hisoblanadimi? 
4. Nomoliyaviy sektorda yalpi ishlab chiqarish hajmi qanday hisoblanadi? 
5. Moliyaviy sektorda yalpi ishlab chiqarish hajmi qanday hisoblanadi? 
6. Nobozor mahsulotlar deganda nimani tushunsiz? 
7. Qaysi ko’rsatkichlar jamiyatning yalpi ishlab chiqarishini va xizmatlarini 
o’zida aks ettiradi? 
8. Yalpi ichki mahsulot (YaIM) deganda nimani tushunasiz? 
9. YaIM qanday usullarda hisoblanadi? 
10. Ishlab chiqarish usulida YaIM qanday hisoblanadi? 
17-MAVZU. MILLIY DAROMAD VA MILLIY HISOBLAR 
TIZIMIDAGI BOSHQA DAROMAD KО‘RSATKICHLARI 
Reja: 
17.1. Dj Xinksning daromad haqidagi ta’limoti. 
17.2. Yangi MHTda Dj Xinksning ta’limotiga kiritilgan aniqliklar. 
17.3. Nominal va real daromad. 
17.4. Daromad haqidagi ta’sir etuvchi ekstensiv va intensiv omillar. 
17.5. Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va oxirgi foydalanish 
statistikasi. 
17.6. Yalpi milliy daromad, sof milliy mavjud daromad, yalpi milliy jamg‘arish, 
sof milliy jamg‘arish kо‘rsatkichlari statistikasi. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Nominal va real daromad. Daromad haqidagi ta’sir etuvchi 
ekstinsiv va intensiv omillar. Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va oxirgi 
foydalanish statistikasi.
Yalpi milliy daromad (YAMD)
- shu mamlakat rezidentlari va xorijiy 
mamlakatlar YAIMni yaratish davomida olgan birlamchi daromadlari (mulkdan 
olingan daromad bilan birga)ning yig‘indisi. 

---

Yalpi milliy ixtiyordagi daromad (YAMID)
- shu mamlakat rezidentlari 
tomonidan olingan birlamchi daromadlar va sof joriy transfertlar yig‘indisidan 
iborat. 
Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi
Bu hisoblamaning о‘zi quyidagi hisoblamalarni о‘z ichiga oladi: 
1.
Daromadlarning hosil bо‘lish hisoblamasi; 
2.
Daromadlarni birlamchi taqsimlash hisoblamasi. 
Daromadlarning hosil bо‘lish hisoblamasi - daromadlarni birlamchi 
taqsimlash hisoblamasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu hisoblama ishlab 
chiqarish hisoblamasi kabi sektorlar bо‘yicha ham, tarmoqlar bо‘yicha ham 
tuziladi. Unda YAIMning institutsion birliklar tomonidan moddiy mahsulot va 
xizmatlarni ishlab chiqaruvchilarga birlamchi daromad tо‘lash uchun ishlatilishi 
kо‘rsatiladi.
Birlamchi daromadga quyidagilar kiradi: 
1.
Ishlab chiqarish faoliyatidan keladigan daromad ; 
a)
Yollanma ishchilarning mehnat haqi; 
b)
Ishlab chiqarish va importga soliq; 
c)
Foyda va aralash daromadlar. 
2.
Mulkdan keladigan daromad, ya’ni boshqa institutsion birliklarga 
moliyaviy va nomoliyaviy aktivlarni, shu jumladan, yer, foydali qazilmalar va 
boshqa noishlab chiqarish aktivlari, patent va litsenziyalarni vaqtinchalik 
foydalanishga berishdan keladigan daromadlar. Ularga quyidagilar kiradi: 
a)
Foizlar; 
b)
Tashkilotlarning taqsimlangan daromadi (divident); 
c)
Qayta investitsiya qilinadigan chet el investitsiyalari; 
d)
Sug‘urta polislari egalariga yuklatilgan mulk daromadi; 
e)
Renta. 
Daromad hosil bо‘lish hisoblamasida mulkdan daromad aks ettirilmaydi. 
Daromad hosil bо‘lish hisoblamasi ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq 
taqsimlash jarayonini aks ettiradi. Uning kо‘rsatkichlari tizimiga quyidagilar 
kiradi: 
1.
Mehnatga haq tо‘lash; 
2.
Ishlab chiqarishga sof soliqlar; 
3.
Korxonalarning yalpi foydasi; 
4.
Aholining aralash daromadlari. 
Hisoblamaning resurs qismida bozor narxidagi YAIM va ishlab 
chiqarish hamda importga subsidiyalar aks ettiriladi.
Foydalanish qismida esa YAIM ning birlamchi taqsimlanish unsurlari 
kо‘rsatiladi. Bular; 

Ish haqi; 

Ishlab chiqarish va importga soliqlar; 

Asosiy fondlarning iste’moli; 

Foyda. 
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Aktiv va passiv balanslari qanday tuziladi? 

---

2.
Inson taraqqiyoti indeksini qanday hisoblaymiz?
3.
Amortizatsiya ajratmalari qanday usullarda aniqlanadi? 
4.
MHT milliy boylik qanday aniqlanadi? 
18-MAVZU. TASHQI IQTISODIY FAOLIYAT STATISTIKASI 
Reja: 
18.1. Tashqi iqtisodiy aloqalar statistikasining о‘rganish obyekti va 
kо‘rsatkichlar tizimi. 
18.2. Eksport va importning ta’rifi. Eksport va importni hisoblashning umumiy 
va maxsus tizimi. 
18.3. Tashqi iqtisodiy faoliyatni statistik о‘rganish usullari. 
18.4. Tо‘lov balansi tizimning asosiy tamoyillari. 
18.5.Xalqaro 
investitsion 
siyosat, 
investitsiya 
muhitini 
ifodalovchi 
kо‘rsatkichlar. 
18.6. Milliy hisoblar tizimi va tо‘lov balansi orasidagi bog‘lanish. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Eksport va import. Eksport va importni hisoblashning umumiy va 
maxsus tizimi. Eksport va importni baholash. Tashqi savdo kо‘rsatkichlari. 
Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasining asoschisi deb haqli ravishda 
belgiyalik olim Adolf Ketleni (1796-1874) hisoblash mumkin. Chunki u 
birinchilardan bо‘lib tо‘plangan statistik ma’lumotlarga statistik usullar 
yordamida ishlov berishni qо‘lladi. U shuningdek ilk bor Belgiyada Markaziy 
statistik komissiyani tashkil qilishda taniqli matematik olimlar bilan jonbozlik 
qildi. A. Ketleni matematik bо‘lgani uchun u о‘z tahlillarida matematik 
tamoyillariga suyanadi. Ushbu holat statistikani vujudga kelishida boshqa 
mamlakatlarda statistik tashkilotlarning shakllanishida ham о‘z ifodasini topdi. 
Chet el mamlakatlarida xozirgi kunda TIF statistikasi matematikaning alohida 
qismi sifatida tashkil topdi. 
Har qanday fan о‘z о‘rganish obyektini ma’lum usullar yordamida 
о‘rganadi. 
TIF statistikasi ham о‘z obyektini xususiy metodlari yordamida о‘rganadi. 
Ular quyidagilardan iborat: 
1.
Ommaviy statistik kuzatish metodi; 
2.
Kuzatish ma’lumotlarini jamlash va guruxlash; 
3.
Turli umumlashtiruvchi kо‘rsatkichlarni (masalan, mutloq va nisbiy 
miqdor, о‘rtacha miqdor, indeks va hakozo)hisoblash; 
4.
Tanlanma kuzatish usuli, statistik ma’lumotlarni jadval va grafiklar 
kо‘rinishida ifodalash. 
TIF statistikasi faqat fan bо‘libgina qolmasdan, shu bilan birga amaliy 
faoliyatning muxim sohasi xamdir. 
TIF statistikasi doim ommaviy mashg‘ulotlarga asolanadi. Kerakli paytda 
u о‘zining boshlang‘ich kuzatishini ham tashkil etadi. Ommaviy boshlang‘ich 
ma’lumotlarni umumlashtirayotganda statistika maxsus usullardan foydalanadi 
va pirovard natijada umumlashtiruvchi kо‘rsatkichlarni aniqlab, hodisa va 
voqealar tо‘plamiga umumiy baho beradi. Statistika har xil о‘lchov birliklaridan 
foydalanadi. Jumladan, kо‘rsatkichlarni pulda, naturada, shartli natura va 
mehnat birliklarida ifodalaydi. 

---

О‘tgan yillar mobaynida tashqi iqtisodiy kompleks bо‘yicha olib 
borilayotgan ishlar, tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashuvchi tomonlar faoliyatini 
bozor iqtisodiyoti prinsiplari hamda ularni liberalizatsiyalashtirish asosida olib 
borildi. Chet el mamlakatlari bilan iqtisodiy savdo munosabatlari, hamda 
xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlikni yanada 
chuqurlashtirish, mustahkamlash borasida olib borilayotgan ishlar yanada 
jadallashtirildi. 
Mamlakatning 2009 yildagi jami tashqi savdo oboroti 6689,2 mln. 
dollarni, ya’ni 2008 yilga nisbatan 17,3%ga oshdi. Uzoq chet el mamlakatlari 
bilan tashqi savdo oboroti 54,3%ga oshib 3392,8 mln. dollar, MXD va Baltika 
davlatlari bilan esa 15,4%ga oshib 2105,4 mln. dollarni tashkil qildi.
2009 yil natijalariga kо‘ra tashqi savdo bozori balansi manfiy saldosi 167,0 
mln. dollar yoki 2008 yilga nisbatan 135,8 mln. dollarga oshdi. Bu esa eksport-
import jarayonlarining О‘zbekiistonda samarali ekanligidan dalolat beradi.
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Tashqi iqtisodiy aloqa nima? Uning qanday shakllari mavjud? 
2.
Xalqaro savdo-sotiq deganda nimani tushunasiz? 
3.
Xalqaro kooperatsiyalashuv nimada o’z aksini topadi? 
4.
Ish kuchining xalqaro migratsiyasi deganda nima tushuniladi? 
5.
Eksport kvota nima? U nima uchun o’rnatiladi? 
6.
Import kvota nima uchun o’rnatiladi? 
7.
Mulkdan olgan va tashqi dunyoga berilgan (tashqi dunyodan olingan) daromadlarga 
nimalar kiradi? 
8.
Joriy balans qanday aniqlanadi? 
9.
Jamg’armaning tashqi schyoti kapital schyotini o’z ichiga oladimi? 
10.
Moliya schyoti qanday tuzilishga ega? 
19-MAVZU. MOLIYA-KREDIT TIZIMI STATISTIKASI 
Reja: 
19.1. Moliya statistikasining kо‘rsatkichlar tizimi. 
19.2. Davlat moliya statistikasining asosiy kо‘rsatkichlari. 
19.3. Bank faoliyati statistikasi. 
19.4. Pul muomalasi statistikasi. 
19.5. Qimmatli qog‘ozlar statistikasining asosiy kо‘rsatkichlari. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Davlat byudjeti. Davlat byudjeti daromadlari va harajatlari tarkibi. 
Byudjet defitsitini moliyalashtirish manbalari. Byudjet daromadlari tarkibi. Byudjet harajatlari 
btarkibi. Bank statistikasining asosiy kо‘rsatkichlari. Bank tizimi. Bank aktivlari va resurslari. 
Bank depozitlari. 
Mamlakatning iqtisodiy siyosati va xо‘jaligining rivojlanishida byudjet-soliq 
tizimi muhim rol о‘ynaydi. Byudjet-soliq siyosati iqtisodiy resurslardan yalpi 
foydalanishga va yalpi talab darajasiga ta’sir etadi, tо‘lov balansining holatini, 
qarzdorlik va iqtisodiy о‘sish darajasini belgilaydi. 
Mamlakat boyligining taqsimlanishi, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar 
xarajati, soliqqa tortish va davlat xarajatlari, qarz olish jarayonidagi siyosat, 

---

makroiqtisodiyotdagi disbalanslar byudjet kamomadiga bog‘liq va u bilan 
ifodalanadi. 
Davlat moliya statistikasi bо‘yicha davlat boshqaruv tashkilotlariga 
quyidagilar kiradi: 
-
markaziy xukumat; 
-
region yoki mahalliy darajasidagi tashkilotlar; 
-
mahalliy tashkilotlar. 
Davlat boshqarish tashkilotlar sektoridagi byudjet operatsiyalari juda 
bо‘lmaganda markaziy xukumatni о‘z ichiga olib, bu xukumat davlat byudjetini 
tashkil etadi. Kо‘p mamlakatlarda byudjet operatsiyalari bilan region va mahalliy 
boshqaruv tashkilotlar (organlari) ham shug‘ullanadi. 
Har bir darajadagi davlat boshqaruv tashkilotlari quyidagi operatsiyalarni 
bajaradi: 
-
byudjet operatsiyalari; 
-
byudjetdan tashqari operatsiyalar; 
-
ijtimoiy sug‘urtalash fondlari mablag‘lari bilan bog‘liq operatsiyalar. 
Byudjet operatsiyalari byudjet orqali amalga oshiriladi. Byudjetdan tashqari 
operatsiyalar esa majburiy tо‘lov va badallar orqali olib boriladi. Masalan: 
yoqilg‘iga qо‘yilgan maxsus soliq mablag‘lari yо‘l-transport xо‘jaligini saqlab 
qolish uchun sarflanadi. 
Davlat moliya statistikasi jarayonidagi operatsiyalar kassa yoki tо‘lov 
prinsipi asosida qayd qilinadi. Olingan mablag‘lar va tо‘lovlar kassa prinsipi 
bо‘yicha moliyaviy hisob-kitob vaqtiga hisobga olinadi. 
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar: 
1.
Moliya deganda nimani tushunasiz? 
2.
Moliya statistikasi deganda nimani tushunasiz? 
3.
Moliya statistikasi qanday vazifalarni hal qiladi? 
4.
Bobongizdan olgan qarzning qolganini (100.000 so’m), uning o’rtog’i keltirib
berdi. 
U qarzni 10% dan 25% oldin olgan ekan. Bobongizdan o’rtog’i necha
so’m qarz olgan? 
5.
Inflyatsiya indeksining mohiyati nimada? 
6.
Pul massasi deganda nimani tushunasiz va uni qanday agregatlarini bilasiz? 
7.
Pul multiplikatori qanday hisoblanadi? 
8.
Pul muomalasining samaradorligini xarakterlovchi ko’rsatkichlarni hisoblang. 
20-MAVZU. AHOLI TURMUSH DARAJASI STATISTIKASI 
Reja: 
20.1. Aholi turmush darajasini ifodalovchi ijtimoiy-iqtisodiy indekatorlar tizimi. 
20.2. Uy hо‘jaliklari byudjetini statistik kuzatish. 
20.3. Aholining sotib olish qobiliyati, minimal yashash darajasi va kambag‘allik 
chegarasi. 
20.4. Aholi turmush darajasini ifodalovchi umumiy kо‘rsatkichlari. 
20.5. Ijtimoiy infratuzilma statistikasining kо‘rsatkichlari. 
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26 
Tayanch iboralar: 
Yalpi mavjud daromad va uy xо‘jaliklarning mavjud tuzatish 
kiritilgan yalpi daromadlari, uy xо‘jaliklarning oxirgi iste’moli va x.k. Uy hо‘jaliklari 

---

byudjetini statistik kuzatish. Aholining pul daromadlari, pul xarajatlari va jamg‘armalari 
kо‘rsatkichlari. 
Turmush darajasi murakkab iqtisodiy kategoriya bо‘lib, u biror-bir 
alohida kо‘rsatkich bilan ifodalanmaydi. Shu sababli BMTning Statistika 
komissiyasi quyidagi kо‘rsatkichlarni tavsiya etadi: 
a) aholining demografik tavsifi (tug‘ilish, vafot etish, kasal bо‘lish, kelajakda 
kо‘radigan umrining о‘rtacha uzunligi); 
b) sanitariya-gigiyena sharoitlari; 
v) oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilish darajasi; 
g) uy-joy hamda uzoq muddat davomida foydalaniluvchi jihozlar (avtomobil, 
muzlatgich, televizor va hokazo) bilan ta’minlanganlik; 
d) ta’lim va madaniyat; 
ye) bandlik va mehnat sharoitlari; 
j) aholining daromad va xarajatlari; 
z) yashash qiymati va iste’mol narxlari; 
i) transport vositalari; 
k) dam olish, fizkultura va sportni tashkil qilish; 
l) ijtimoiy ta’minot; 
m) insonning erkinligi. 
Turmush darajasini umumlashtiruvchi kо‘rsatkichlardan biri sifatida aholi jon 
boshiga milliy daromad ishlab chiqarilishi (A+SH dollari yoki Yevroda) 
qо‘llaniladi. Biroq faqat bu boradagi kо‘rsatkichlarning о‘zi turmush tarzi 
haqida yetarlicha ma’lumot bera olmaydi. Shu sababli undan xalqaro 
taqqoslashlarda juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish kerak. 
Turli mamlakatlarning statistika amaliyotida aholining turmush tarzini 
о‘rganish uchun kо‘pincha quyidagi kо‘rsatkichlardan foydalaniladi: 

nominal va real ish haqi; 

aholining nominal va real daromadlari; 

aholi xarajatlari va jamg‘armalari; 

aholining uy-joy va uzoq muddat foydalaniladigan jihozlar bilan 
ta’minlanganligi; 

oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlarining eng zarur turlarini iste’mol 
qilish darajasi; 

bandlik va ishsizlik darajasi; 

mehnat sharoitlari kо‘rsatkichlari; 

ta’lim, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport, turizm va dam olish 
kо‘rsatkichlari. 
Xalqaro statistikada о‘rtacha ish haqi bir ishchiga emas, balki bir odam-soatga 
nisbatan hisoblanadi. Bu jahonning kо‘p mamlakatlarida ishchilarning katta 
qismi tо‘liqsiz ish vaqti bilan band ekanligi bilan izohlanadi. 
Aholining daromadlari ish haqidan tashqari boshqa manbalardan olingan 
barcha pul va natural kо‘rinishdagi daromadlarni о‘z ichiga oladi. Ularga 
quyidagilar mansub : 
1. Ish haqi shaklida bо‘lmagan mashg‘ulotlardan olinadigan daromadlar 

---

(choychaqa, qalam haqi, shaxsiy tomorqa xо‘jaligidan olingan daromad, yakka 
tarzda mehnat faoliyatini yuritish tufayli olingan daromad). 
2. Korxonalardan beriladigan ish haqi shaklida bо‘lmagan daromad (moddiy 
yordam, korxonadan ketganda tо‘lanuvchi pul va hokazo). 
3. Nafaqalar, stipendiyalar, kompensatsiya va tovon tо‘lovlari. 
4. Xususiy mulkdan olingan daromad (foiz, renta, dividend, ijaraga berishdan 
tushgan daromad va hokazo). 
5. Yutuqlar, meros, sovg‘a, sug‘urta tо‘lovlari. 
6. Nolegal va yashirin faoliyat tufayli olingan daromad; chet eldan olinuvchi 
daromad (oylik ish haqi, nafaqa, stipendiya, grantlarni о‘tkazish; insonparvarlik 
yordami va hokazo ). 
Ish haqi ham, aholining daromadlari ham ikki xil variantda aniqlanishi 
mumkin: 
1. Nominal sifatida. 
2. Real tarzda. 
Nominal ish haqi va nominal daromadlar bu kо‘rsatkichlarning joriy 
narxlarda aks ettirilishidir. Real ish haqi va real daromadlar о‘z ish haqi va 
daromadlariga sotib olish mumkin bо‘lgan moddiy ne’mat va xizmatlar 
summasini tavsiflaydi. Real va nominal daromad (ish haqi) о‘tasida quyidagicha 
aloqalar mavjud:
о
ба
ис
аки
иш
дар
аки
иш
дар
J
N
R
щ
щ
щ
.
.
.
.
.


Bu yerda: R
dar.ish.haqi
- real ish haqi yoki daromad; 
N
dar.ish.haqi
-nominal ish haqi yoki daromad; 
J
is.baxo 
-iste’mol narxlari indeksi. 
Iste’mol narxlari indeksini hisoblash murakkab hamda muammoli vazifa 
hisoblanadi. Biroq uni yechish juda katta amaliy ahamiyatga ega. Ma’lumki, 
istalgan mamlakatda yuz minglab va millionlab iste’mol mahsulotlari va xizmat 
turlari mavjud. Shu sababli narxlar indeksini har bir xizmat yoki tovar uchun 
aniq hisoblab chiqishning iloji yо‘q. Bundan kelib chiqqan holda tovar-namuna
usulidan foydalanish tavsiya etiladi.
Iste’mol narxlarining jamlanma indeksi guruhlardagi narx indekslari har bir 
guruhning ishlab chiqarilgan jami mahsulot va xizmatlar qiymatidagi salmog‘iga 
kо‘ra solishtirish yо‘li bilan aniqlanadi: 








0
0
0
0
0
0
2
1
0
0
.