|
o zg
А
Y
Y
bazisli usul
'
.
1
1
o zg
i
A
Y
Y
zanjirsimon usul;
bu yerda:
'
.
o zg
A
- mutlaq qо‘shimcha о‘sish yoki kamayish;
1
Y
- joriy taqqoslanuvchi davr darajasi;
1
i
Y
- bazis, taqqoslanadigan davr darajasi;
0
Y
- oldingi davr darajasi.
О‘sish yoki kamayish sur’ati – har qaysi keyingi davr darajasi
boshlang‘ich yoki о‘zidan oldingi davr darajasiga nisbatan necha marotaba katta
kichik ekanligini kо‘rsatadi.
1
. '.
0
100
q o
Y
К
Y
(bazisli usul)
. '.
1
100
i
q o
i
Y
К
Y
(zanjirsimon usul)
Qо‘shimcha о‘sish (kamayish) sur’ati ham ikki usulda anqilanadi.
Birinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich davr darajasi
ayrilib, natija 100 ga kо‘paytiriladi va boshlang‘ich davr darajasiga bо‘linadi:
0
. '.
0
100
i
q o
Y
Y
К
Y
(bazisli usul)
Ikkinchi usulda har bir keyingi davr darajasidan oldingi davr darajasi
ayrilib, natija 100 ga kо‘paytiriladi va о‘zidan oldingi yil darajasiga bо‘linadi:
1
. '.
1
100
i
i
q o
i
Y
Y
К
Y
(zanjirsimon usul)
Agar о‘sish yoki kamayish sur’atlari hisoblangan bо‘lsa, u holda
qо‘shimcha о‘sish (kamayish) sur’atini quyidagicha hisoblash mumkin:
100
.
.
.
.
у
к
у
к
К
К
Zanjirsimon qо‘shimcha о‘sish (kamayish) sur’ati ayrim hollarda
о‘zgarmas yoki muttasil pasayib borish yо‘nalishiga ega bо‘lishi mumkin. 1 foiz
qо‘shimcha о‘sish (kamayish) quyidagicha hisoblanadi:
'
(
)
%
'
'
(
)
'
mutloq o sish kamayish darajasi
qo shimcha o sish kamayish sur ati
100
%
1
i
Y
bu yerda:
1
i
Y
- har bir keyingi davr darajasi.
Demak, bu kо‘rsatkichni hisoblash uchun zanjirsimon qо‘shimcha о‘sish
(kamayish) sur’atiga bо‘lish kerak.
Takrorlash uchun savol va topshiriqlar:
1. Hodisalarni vaqt bo’yicha o’zgarishini o’rganish nima uchun kerak?
2. Dinamika qatori deganda nimani tushunasiz? Ularni qanday unsurlari va tuzish qoidalari
mavjud?
3. Tovar qoldig’i, aholi soni, tovar oborotining hajmi, talabalar soni, olingan don hosili,
kassadagi pul qoldiqlari bo’yicha dinamika qatorlarini tuzing va ularni dinamika qatorlarining
qayisi turiga kirishini isbotlab bering?
4. Kassadagi pul qoldiqlari: 1,01 ga - 50,0 mln.so’m; 1,02 ga - 60; 1,04 ga - 59 mln so’m.
O’rtacha oylik va choraklik o’rtacha pul qoldig’ini turli usullar bilan aniqlang.
5. Hodisani mutlaq o’zgarishi deganda nimani tushunasiz? Uni hisoblash usullariga misol
keltiring?
6. Bazisli va zanjirsimon usulda hisoblangan mutlaq o’zgarishlar o’zaro bog’liqmi? Ha
bo’lsa, qanday bog’langan?
11-MAVZU. IQTISODIY INDEKSLAR
Reja:
11.1. Iqtisodiy indekslarning mohiyati va ahamiyati.
11.2. Iqtisodiy indekslarni tasniflari.
11.3. Individual indekslar – nisbiy miqdorlar sifatida.
11.4. Umumiy indekslar, ularning о‘ziga xos xususiyatlari va tuzish prinsiplari.
11.5. Agregat indekslarni tuzishda vazn tanlash masalasi.
11.6. О‘rtacha arifmetik va о‘rtacha garmonik indekslar.
11.7. Tarkibiy siljishlar ta’sirini indeks tahlili.
11.8. Natijaviy kо‘rsatkich mutlaq qо‘shimcha о‘sishda omillar ta’sirini indeks
tahlili.
11.9. Statistika amaliyotida iqtisodiy indekslarni qо‘llash yо‘nalishlari.
Adabiyotlar: 2, 4, 7, 11, 13, 14, 15, 16, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26
Tayanch iboralar:
Umumiy indekslarni sintetik va analitik konsepsiya (nazariya)lari,
ularning о‘ziga xos xususiyatlari. Agregat indekslar va ularni tuzish tartibi. Laspeyres va
Paashe agregat indekslari hamda ularning xossalari. О‘rtacha arifmetik va о‘rtacha garmonik
indekslar hamda ularni qо‘llash shart-sharoitlari.
Indeks sо‘zi lotincha «index» atamasidan olingan bо‘lib, belgi,
kо‘rsatgich degan ma’nolarni bildiradi. Statistik indekslar (rо‘znoma, oynoma,
aloqa bо‘limlari, kutubxonalardagi kitoblarga qо‘yiladigan indekslardan
tashqari) nisbiy kо‘rsatkichlar bо‘lib, ular «о‘rganilayotgan xodisaning xajmi
qanday?» degan savolga emas, balki «hodisaning bir miqdori bilan ikkinchi
miqdorini solishtirish nisbati qanday?» degan savolga javob beradi. Har qanday
nisbiy miqdorlar singari, indekslarni hisoblayotganda ham hodisaning mutlaq
qiymatlaridan chetlaniladi. Ularda bu qiymatlar mavhumlashadi.
Indekslar pirovard natijada nisbiy kо‘rsatkichlar bо‘lsada, ammo ular
nisbiy va mutlaq miqdorlarning yagona birligida gavdalanadi. Shuning uchun
ham indekslarni hisoblash natijalariga asoslanib, hodisa о‘zgarishining nisbiy
miqdori bilan bir qatorda bu о‘zgarishning mutlaq qiymatini ham aniqlash
mumkin.
Indekslar ijtimoiy-iqtisodiy tahlillarda hodisalarning о‘zgarishlarini
umumlashtirib ta’riflovchi qurol sifatida keng qо‘llaniladi. Aynan shu
xususiyatlari bilan ular nisbiy miqdorlardan tubdan farq qiladi.
Indekslar yordamida umumо‘lchovga ega bо‘lmagan turli xildagi
masalalar yechiladi:
murakkab tо‘plamlarning ikki va undan ortiq davrlar ichida о‘rtacha
о‘zgarishi aniqlanadi;
murakkab tо‘plamlar bо‘yicha shartnoma va davlat buyurtmalarining
о‘rtacha bajarilish darajasi hisoblanadi;
murakkab tо‘plamlarning turli obyekt yoki hududlar miqyosidagi о‘zaro
nisbatlari aniqlanadi;
murakkab tо‘plamlar о‘rtasidagi bog‘lanish kuchi, ularga ta’sir etuvchi
omillarning roli aniqlanadi.
Qayd etilgan vazifalarni bajarishga qarab indekslar quyidagi turlarga
bо‘linadi:
a) dinamika indekslari;
b) shartnoma va davlat;
v) о‘zgaruvchan va о‘zgarmas tarkibli, tuzilmaviy siljishlar indekslari;
g) hududiy indekslar;
d) analitik indekslar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
