|
Расм9. Биологик микроскоп МБР-1:
9
Ю
//
"п
1 - ойна; 2 - конденсор; 3 - предмет
столчаси; 4 - объектив; 5 -
револьвер; 6 - окуляр; 7 - тубус; 8 -
тубус-ушлагич; 9 - предмет
столчасинижойинищзгартирувчиви
нтлар; Ю - макрометрик винт; 11 -
Obektivlar - mikroskopning eng muhim va qimmatli qismi hisoblanadi. Ular metal gardishga maxkamlangan linzalar tizimidan tashkil topgan. Oldingi (frontal) linza eng kichik Ьо‘НЬ, asosiy kattalashtirish u orqali amalga oshiriladi. Qolgan boshqa linzalar (korreksion) optik ta’svir kamchiliklarini tuzatadi. Obektivlar axromatlar va apoxromatlar bо‘linadi. Axromatlarda oltitagacha linza to^adi. Bunday obektivlarning nuqsoni - bu xromatik oberatsiya, yani yoruqlikni spektor tarkibiy qismlariga ajralishidir. Apoxramatlar esa bunday nuqsondan xoli. Ular turli kimyoviy tarkibidagi shishalardan tayyorlangan о‘nta, ba’zi xollarda esa о‘п ikkitagacha linzadan tashkil topadi. Apoxramatlar tasvirining bir tekisda aniq bо‘lishiga yordam beradi. Bunday obektivlarning gardishiga “APOXIR” degan belgi qо‘yilgan to^adi.
Foydalanish usuliga ^ra barcha obektivlar quruq va immersion (moyga botirilgan) turlarga bо‘linadi. Quruq obektivlardan frantal linza va qurilayotgan preparat о‘rtasida havo to^adi. Immersion obektivlarda esa prontal linza va preparat о‘rtasiga moy (kedir, kenakunjud, qalamli munchoq moylari va boshqa) to‘ldirilgan bо‘ladi. Ustida preparat tayyorlangan oyna obektivlar oynasi va moy (kedir moyi) ning yoruqlikni sindirish ^rsatkichi deyarli bir xil (1,52 va 1,515) Ьо‘Шг Nurlar bir muxitdan ikkinchisiga о‘tayotganda sinmaydi, Yorug‘lik sochilik ketmaydi, Qurilayotgan obektlar tasviri о‘zgarmaydi va yaxshi ^r^adi. Boshqa moylar ham oynanikiga yaqin yorug‘likni sindirish kо‘rsatkichiga ega: Kanakunjid moyi ( 1,48
1,49) , qalampir munchoq moyi (1,53) va kanakunjud va qalampir munchoq moylarining omixtasi (1,515) shular jumlasidandir. Havo va oynaning yorug‘likni
445
sindirish ko‘rsatkichlari turlicha (1,0 va 1,52), shu tufayli yoruqlik nurlari bir muxitdan ikkinchisiga o‘tayotganida sinadi, Sochilib ketadi, qurilayotgan obektlarning tasviri qisman buziladi.
Quruq sistemalar (x8, x10, x20, x40, x60 ) ning kattalashtirish imkoniyati uncha yuqori bo‘lmaganligi sababli qurilayotgan obektlarni tasviri juda buzilib ketishi kuzatilmaydi.
Immersion obektivlar (x90, x100) qisqa fokus masofasi va kop marta kattalashtirish imkoniyati bilan ajralib turadi. Shuning uchun frantal linza va ko‘rilayotgan obekt orasidagi masofa uncha katta emas. Bu esa maskur sistemadan foydalanayotganda linza va preparatni shkastlamaslik uchun juda extiyotkorlik bilan ishlashni talab etadi.
Okulyarlar tubusning yuqoridagi uchida erkin o‘rnatilagan. Mikroskop okulyari ikkita yassi qavariq linzadan tashkil topgan bo‘lib, ularning qavariq tomoni obektivga qaratilgan va metal gardishga solingan. Linzalar o‘rtasida doimiy metall diafragma yonidan keladigan nurlarni tutib qoladi, optik o‘qqa yaqin nurlarni o‘tkazadi. Bu esa tasvirning tafovutini kuchaytiradi. Ko‘z tomongsha qaragan linza ko‘z linzasi, obektiv tomonga qaragani esa yig‘uvchi linza deb ataladi.Qisqa okulyarlar kuchliroq , uzunlari esa kuchsiz kattalashtirish imkoniyatiga ega. Kattalashtirish imkoniyatiga qarab okulyarlar x5, x7, x10, x12,5, x15, x20 kabi belgilar bilan belgilanadi. Obyektiv va okulyarlardagi sonlar bu sistemalarning kattalashtirish imkoniyatlarini bildiradi. Maxsus kompensatorli okulyarlar obyektiv- aproxromatlar bilan ishlash uchun xizmat qiladi. Bunday okulyarlarning gardishiga “KOMP” belgisi tushirilgan bo‘ladi.
Mikroskopning asosiy tavsiflariga kattalashtirish va yo‘l qo‘yish imkoniyatlari kiradi. Mikroskopning umumiy kattalashtirishi obyektiv va okulyarning kattalashtirish darajasiga teng. Masalan, kattalashtirish darajasi x8 va okulyarniki x7 bo‘lganda, mikroskopning kattalashtirish imkoniyati 56 ga teng, agar obyektivning kattalashtirish darajasi x90 va okulyarniki x20 bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 1800 ga tengdir.
Biokulyar mikroskop ikkita okulyarga ega va obyektni ikkala ko‘z bilan ko‘rish imkonini beradi. Binokulyar mikroskopning umumiy kattalashtirish imkoniyatini aniqlash uchun obyektiv va okulyarning kattalashtirish darajalari ko‘paytmasini uchinchi songa - binokulyar nasadkaning kattalashtirish darajasiga ko‘paytirish lozim. Binokulyar nasadkada okulyar o‘rtasida uning kattalashtirish darajasi (x1,5; x1,6) ko‘rsatiladi.
Olinadigan tasvirlar aniqligi mikroskopning ruxsat etish imkoniyati, ya’ni ushbu asbob yordamida ko‘rish mumkin bo‘lgan obyektivlar yoki ularning detallarini eng kichik o‘lchamlari bilan belgilanadi. Bu mikroskoplarni, shu jumladan elektron mikroskoplarni ham baholashda eng muhim ko‘rsatkichlardan
446
biridir. Eng yuqori yo‘l qo‘yiladigan imkoniyat elektron mikroskoplarniki xisoblanadi. Elektron mikroskoplarning yuqori yo‘l qo‘yish imkoniyati juda kichik uzunlikdagi elektron tolqinlar yordamida erishiladi. Nurlanish manbasi, tarqatayotgan to‘lqinlar uzunligi qanchalik qisqa bo‘lsa, mikroskopning yo‘l qo‘yiladigan imkoniyati shunchalik yuqori bo‘ladi. Obektni to‘lqin uzunligi yanada qisqaroq bo‘lgan nurlanish yordamida, yoritish yoki muxitning nurini sindirish ko‘rsatkichini oshirish, yo‘l qo‘yiladigan imkoniyatini oshirish mumkin.
Xozirgi vaqtda yaqqol (bortma) tasvirli mikroskoplar ham mavjud. Ular o‘rganilayotgan obektni uch o‘lchovda kuzatish imkonini beradi. Proyeksion mikroskoplarda preparatlarning yoritilishi katta ahamiyatga ega. U qanchalik yuqori bo‘lsa, preparatning ko‘rinishi ham shunchalik yaxshi bo‘ladi. Bunday imkoniyat kuchli yorug‘lik kuchaytirgichli lazer mikroskoplarda mavjud. Shu singari boshqa manbalardan farqli o‘laroq, ular biologik obektlarni yemirmaydi va tasvirini ekranga tushurish imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
