O'zbekiston respublikasi oliy va orta mahsus ta’lim vazirligi

Amaliy mashg'ulotning vazifasi: Mikroskoplarning turlari bilan tanishish, ko‘ruv maydonini qorong‘i qilib ko‘rish, faza-tafovutli, lyuminetsent va elektron mikroskoplarda ko‘rishni o‘rganish.
Ko‘ruv maydonini qorong‘i qilib ko‘rish, faza-tafovutli, lyuminetsent va elektron mikroskoplarda ko‘rish. Ko‘ruv maydonini qorong‘i qilib ko‘rish obektivning yo‘l qo‘yadigan imkoniyatini deyarli 10 barobar oshirish va o‘lchamlari oddiy mikroskop doirasidan tashqarida joylashgan obektlarini ko‘rish mikoni beradi. Bunda obektni qiyalama nurlar bilan yoritish orqali erishiladi. Bu usul suyuqlik yoki havoda joylashgan oddiy ko‘z bilan ko‘rinmaydigan juda mayda zararlarni yon tomondan kuchli yoritish payitida yuz beradigan yorug‘lik difraksiyasi xodisasiga (Tindal xodisasi) asoslangan.
Mikroskopning oddiy kondensori qorong‘i maydonli kondensor bilan almashtiriladi. Quruv maydoni qorong‘i qilingan mikroskopda ko‘rish tirik mikroorganizmlami o‘rganishda qo‘llaniladi. Achitqi xujayralarni kuzatayotganda kam yaltirayotgan sitoplazma fonida qora, optik bo‘sh vakuolalar, kuchli yaltirab turadigan liposoma donalari yaxshi ko‘rinadi. 0‘layotgan xujayralarning protoplasta oq-sutrang ko‘rinishiga ega.
Faza - tafovutli mikroskopda ko ‘rish. Faza - tafovutli mikroskopda ko‘rish tirik obektlarni bo‘yamasdan va fiksatsiya qilmasdan o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu usul yordamida bo‘yalmagan obektlar ranglardagi farq (kontraslik) kuchaytiriladi.Bo‘yalmagan preparatlar yorug‘likni yutmaydi. Ular inson ko‘zi ko‘rmaydigan yorug‘lik to‘lqinlari fazasini o‘zgartirdi va faza - tafovitli obektiv linzasiga xalqasimon kulrang qatlam tushirish yo‘li bilan ularni ko‘rinadigan qildi. Faza - tafovutli moslama faza- tafovitli obektivlar (axramatlar), diofragmali revol’ver kondensori va yordamchi mikroskopdan tashkil topgan.
Faza obektivlarning oddiylaridan farqi shundaki, ularda linzaning ichki sirtida joylashgan qora halqa ko‘rinishidagi faza plastinkasi mavjud. Kondensor esa oddiy mikroskoplardagi singari bo‘lib, lekin revol’ver moslamasi bilan birlashtirilgan. Revol’ver plastinkasi aylangandan halqasimon diafragmalar obyektivning faza plastinkasiga nisbatan o‘z o‘rnini o‘zgartiradi. Faza - tafovutli qurilmani yorug‘lik mikroskopida ham o‘rnatish mumkin. Buning uchun oddiy obektivlar faza - tafovutli obektivlar bilan, kondensor esa diofragmali revol’ver kondensor bilan namunaga almashtiriladi.

449



Faza-tafovutli qurilmalar xujayra tuzilishini, bakteriyalarni xivchin va qobiqlarni, achitqi hamda zamburug‘larning yadro va mitoxondriyalarini о‘rganish imkoniyatini beradi.
Lyuminnessent mikroskopda kо‘rish. Lyuminnessensiya - bu kattalashtiruvchi obtik asboblar yordamida kuzatiladigan juda mayda obektlarning nurlanish xodisasidir. Birinchi lyuminnessent mikroskop 1908 yilda A.Kyoller va G.Zidentropf tomonidan yaratilgan.
Obektlarning nurlanishi ikkiga bо‘linadi: Obektning о‘z nurlanishi (oldindan bо‘yalmagan xolda) va hosil qilingan nurlanish ( namunaga bо‘yoq bilan ishlov berish natijasida). Obektga to‘lqin uzunligi qisqa bо‘lgan kо‘zga to^inmas ul’tirabinafsha yoki kо‘k - binafsha nurlar bilan tasir qilganda inson to‘zi kо‘radigan uzunroq yorug‘lik to‘lqiniga ega lyumennitsensiya qо‘zg‘aladi. Bu xodisa lyuminessent mikroskopda to‘rish uchun asos qilib olingan.
Lyuminessent mikroskopda to‘rish uchun ML turidagi, “Lyumam” va boshqa shu kabi mikroskoplardan foydalaniladi. ML-2 lyuminessent mikroskopi kuchli yorug‘lik manbasi (simob-kvarsli lampa), yorug‘lik filtrlari va biologik mikroskopdan tashkil topadi. Yorug‘lik manbasi va mikroskop to‘zgusi о‘rtasiga kо‘k-binafsha filtr о‘rnatiladi. Qisqa to‘lqinli yorug‘lik nurlari preparatga tushadi va uning nur taratishiga turtki to‘ladi. Mikroskop okulyariga sariq yorug‘lik filtri о‘raladi. U kо‘k-binafsha nurlarni (spektrning qisqa tо‘lqinli qismini) qaytaradi va to‘zga kо‘rinadigan uzun to‘lqinli nurlarni о‘tkazadi.
Lyuminessent mikroskopda to‘rishda ikkinchi lyuminessensiya katta ag‘amiyatga ega. U о‘rganilayotgan obyektlarga uzun to‘lqinli ultrabinafsha va qisqa tо‘lqinli ^k-binafsha nurlar ta’sirida nur tarqatish xususiyatiga ega bо‘lgan maxsus bо‘yoqlar (fluoroxromlar) bilan ishlov berilgandan keyin yuzaga keladi. Fluroxromlar tabiiy yoki sintetik Ьо‘ШЫ mumkin. Ular kо‘p suyultirilib (10 dan 10 gacha) qо‘llaniladi. Wq sariq akridin, auramin, korifosfin, rivanol, rodamin, fioflavin, tripoflavin, fluoressenn va boshqa shu kabi fluoroxromlardan keng foydalaniladi. Lyuminessent mikroskopda shaffof va shaffof bо‘lmagan tirik obyektlarni о‘rganish mumkin. Ular rangli, yanada yirikroq va tafovut kо‘rinadi.
Elektron mikroskopda kо‘rish. Birinchi elektron mikroskop 1928-1931 yillarda M.Knoll va E. Ruska (1986 yilda Nobel mukofotiga sazovor Ьо‘^п) tomonidan yaratilgan. Elektron mikroskopda yoruyolik dastasi elektronlar oqimi bilan almashtirilgan. Elektron nurlarning uzunligi yorug‘lik nurlari uzunligidan kо‘p marta qisqa. Bu esa to‘p marta kattalashtirish va yorug‘lik mikroskopi yordamida to‘rib bо‘lmaydigan obyektlarni kuzatish imkonini beradi. Elektron mikroskoplarning yoritadigan (PEM), rastrli (REM), emission, ^zguli va boshqa turlari mavjud. ^‘rish imkoniyati 0,5 nm dan kichik bо‘lgan PEM larga Rossiyada yaratilgan EVM -100 l ni kiritish mumkin. Uning imkoniyati -0,3 nm. Yaponiyada
450



ishlab chiqarilgan lEM-100B va lEM-1200 EX (“Djeol” firmasi) PEM larning ko‘rish imkoniyati 0,2 va 0,14 nm.
Elektron mikroskopda linza sifatida elektromagnit linzalar qo‘llaniladi. Ular elektron oqimlari harakatini boshqaradigan elektromagnit maydonini hosil qiladi. Shisha linzalardan foydalanish mumkin emas. Chunki elektronlar shishadan o‘tmaydi. Elektronlarning manbasi sifatida potensiali 30-100 kV ga teng bo‘lgan

0. 
   1mm diametrli volfram tola xizmat qiladi. Havo elektronlar harakatiga to‘sqinlik qiladi. Shuning uchun mikroskopning ichida vakuum holati saqlash turilishi kerak.
   

Elektron pushkadan uchib chiqayotgan yuqori energiyali (60 kV, to‘lqin uzunligi 0,05 A ga teng) elektronlar oqimi kondensor linza bilan bir joyga to‘planadi va o‘rganilayotgan obyektga yo‘naltiriladi. Elektronlar dastasi obyektni yorib o‘tadi, sochilib ketadi va obyektiv linzasining yo‘nalishini o‘zgartiradigan maydonida yig‘iladi. Obyektning birinchi kattalashtirilgan haqiqiy tasviri yuzaga keladi. Uni maxsus ko‘rish oynasi orqali kuzatish mumkin. Shundan so‘ng elektronlar oqimi preksion linzaning (okulyar linzasiga o‘xshash) elektromagnit maydoniga tushadi. U birinchi tasvirni kattalashtiradi va obyekt tasvirini x40000-50000 ga kattalashtirish imkonini beradi. Yana 5-6 marta kattalashtirilgan pirovard tasvir fluoressiya ekranida yoki fotoplyonkada hosil qilinadi. Buning uchun ekran ostiga fotokamera o‘rnatiladi. Umumiy kattalashtirish x200000-300000 va hatto x1000000-2000000 ni tashkil etishi mumkin.
Elektron mikroskop yorug‘lik mikroskop yorug‘lik mikroskopi bilan ko‘rib bo‘lmaydigan viruslar, faglar, mikroplazma, prokariot va eukariotlarning nozik hujayra tuzilishi, ularning makro- va mikro tuzilma elementlari va boshqa submikroskopik organellarni kuzatish imkonini beradi.
Elektron mikroskopda ko‘rish uchun preparatlar shaffof va mustahkam bo‘lishi kerak. Ular juda yupqa maxsus plyonkalar- kollodiy podlojkalarda tayyorlanadi. Plyonkaning qalinligi - 1 mkm. Ularni hosil qilish uchun kollodiyning amilatsetatdagi 0,5-2% li eritmasidan foydalaniladi. Plyonka ehtiyotkorlik bilan juda mayda teshikchali (1mm da 4-10 ta teshik) tayanch metall to‘rtga yotqaziladi. Preparat tayyorlanadi, u distillangan suv bilan yuviladi, ya’ni yot aralashmalardan (muhit qoldiqlari, tuzlar) tozalanadi, quritiladi, metall (xrom) bilan changlantiriladi yoki fosfor-volfram kislotasi, uranilatsetat va boshqa shu kabilar yordamida tafovutlanadi. Hujayra tuzilishini o‘rganish, maxsus ishlov berilgandan keyin viruslarning joylanishini aniqlash uchun ultramikrotomlarda juda yupqa qirqimlar tayyorlanadi. Shunday ekan, elektron mikroskoplarda mikroorganizmlar tirik xolatda emas, balki fiksatsiya qilingan preparatlar ko‘rinishida o‘rganiladi. Yorug‘lik mikroskopida immersion sistema bilan ishlayotganda fokus chuqurligi

0. 
   25 mkm ni tashkil etidi. Fokus uzunligini skaner qiladigan (rastr) elektron mikroskop yordamida 100 martadan ortiq kattalashtirish mumkin. U yorug‘lik va
   

451



yoritib ko‘riladigan elektron mikroskoplar yordamida hosil qilinadigan ikki o‘lchamli (yassi) tasvir o‘rniga uch o‘lchamli (bo‘rtma) tasvir olish imkonini beradi. Skanerlaydigan mikroskopning ishlashi o‘rganilayotgan obyekt yuzasi bo‘ylab elektronlar dastasini telvizion usulda yoyish prinsipiga asoslangan.
Skanerlaydigan nurlari bo‘lgan birinchi soddalashtirilgan REM M. Knoll tomonidan 1935 yilda yaratilgan. Yanada takomillashtirilgan REM 1942 yilda V.K. Zvorikin va boshqalar tomonidan (AQSH) ishlab chiqilgan. Sanoatda birinchi REM qurilmasi 1965 yilda paydo bo‘lgan (Angliya, Kembridj).
1-jadval