O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

NAZORAT TOPSHIRIQLARI
9.1.1.
Tuproq kolloidlari deb nimaga aytiladi? 
9.1.2.
Tuproq kolloidlari .............. faktorlar ta’sirida parchalanishidan hosil bo’ladi. 
9.1.3.
Potentsial belgilovchi qatlamdagi ionlar tarkibiga ko’ra ......... larga bo’linadi. 
9.1.4.
Bazoidlar potentsial belgilovchi qatlamda .............. ni, diffuziv qatlamda esa ........... ni 
ushlab turadi. 
9.1.5.
Kolloidlar zarrachalar bir-biri bilan to’qnashib birlashsa ................. holat deyiladi. 
9.1.6.
Kolloid zarrachalarning zol holatiga o’tishi ............ jarayoni deyiladi. 
9.1.7.
Kolloid zarrachalarning gel holatga o’tishi ............. jarayoni deyiladi. 
2-ASOSIY SAVOL 
TUPROQ KOLLOIDLARINING TARKIBI
2-asоsiy savolning bayoni:
Tuproq kolloidlari tarkibiga ko’ra mineral, organik va organomineral kolloidlarga bo’linadi. 
Minerral kolloidlarga quyidagilar kiradi: mayda parchalangan minerallar-alyumosilikatlar, 
silikatlar, kvarts, slyuda hamda karbonatlar. Bu minerallar manfiy zaryadli bo’lib, tuproqlarda 
kamroq miqdorda uchraydi. 
Kolloid kremnozem. Bu mineral dala shpatlari, silikatlar va slyudalarning kimyoviy nurashi 
natijasida hosil buladi, manfiy zaryadga ega tuproqlarda ancha miqdorda uchraydi. 
Ikkilamchi sоzsimon minerallar: 
a) montmorillonitlar gruppasi: montmorillonit, beydellit va nontronit. Bu gruppa manfiy 
zaryadli kolloidlarga kiradi. Kremniy kislorodli tetraedrlarning ikki qatlami O’rtasida oktaedr 
gibbsitli qatlam bo’ladi. Tuproq namlanganda bu kolloidlar nam tortib, juda bo’kib, xajmi ikki 
baravar ortib ketadi; 
b) kaolinit gruppasi: kaolinit, galluzit, daqqit, allofan. Bu gruppa ham manfiy zaryadli 
kolloidlar jumlasiga kiradi. Shuning uchun tuproq namlanganda bu kolloidlar yaxshi bo’lmaydi; 
v) gidroslyudalar gruppasi: seritsit, gellit va boshqalar; bo’lar manfiy zaryadlidir. O’z 
xossalariga ko’ra beydellit bilan kaolnit oralig’idagi o’rinda turadi. 
Temir va alyuminiy gidroksidlar. Getit bilan limonit mana shu gruppa kolloidlar jumlasiga 
kiradi. Ular ferrosilikatlardan, sulfidlardan va temir oksidlaridan, asоsan temir bakteriyalari 
faoliyati natijasida hosil bo’ladi. 
Gidrargillit xam shu gruppaga kiradi, gidrargillitning sizib tuplangan shakllarini gibbsit va 
boksitlar deb ataladi. 

---

70 
Kalloid minerallarning uch valentli oksidlarga hamda nisbatlariga ko’ra bir-birlaridan ancha 
farq qiladi. Kolloidlar magniy va kaliy miqdoriga qarab xam xiyla farqlanadi. Masalan, kaolinit, 
galluazit va temir gidrooksidlari hamda glinozemlarda kaliy xam, magniy xam juda kamdir. Bu 
koloidlarga boy bo`lgan tuproqlarda yaqin ekilganda magniy va kaliy sоlish lozim. 
Montmorillinit va gidroslyudalarga boy bo`lgan tuproq, odatda, kaliy hamda iagniy 
o’g’itlariga muxtoj emas. 
Amfolitoidlarga temir va alyuminiy gidroksidlari kiradi. Nordon muxitda ular musbat 
zaryadli bo’ladi. Ishqorlanish darajasiga qarab bu zaryad kamaya boradi va izoelektrik nuqta deb 
atalgan ma’lum miqdorga yetgach, kolloid zaryadsizlanib, neytral bo’lib qoladi. Tuproqning 
ishqoriyligi yanada ortsa, kolloid qayta zaryadlanadi u manfiy zaryadli bo’lib qoladi. Alyuminiy 
gidroksidining izoelektrik nuqtasi pH=8,1 ga, temir gidroksidniki esa pH=7,1 ga tengdir. 
Oqsil ham musbat zaryadli kolloidlar jumlasiga kiradi, uning izoelektrik nuqtasi pH =4 bilan 
12 O’rtasida o’zgarib turadi. 
Manfiy 
zaryadli 
mineral 
kolloidlarning singdirish sig’imi turlichadir. Kremnezemning 
singdirish sig’imi atigi 2-5 mg/ekv, kaolinitlar gruppasidagi kolloidlarda 10 mg/ekv, 
gidroslyudalarda 20-40 mg/ekv, montmorillonitlar gruppasidagi kolloidlarda esa 100 mg/ekv etadi. 
Turli tipdagi tuproqlarda mineral kolloidlarning tarkibi xam bir xil emas. Mineral kolloidlar 
qonuniy ravishda bir-biri bilan aralashib, tuproqlarda paragenetik gruppalarni hosil qiladi. 
Organik kolloidlar tuproqdagi eng muhim kolloidlardir. Organik kolloidlar ichida chirindi 
moddalar asоsiy rol o’ynaydi. 
Chirindi kislotalari manfiy zaryadli kolloidlar gruppasiga kiradi va ularning singdirish 
sig’imi juda yuqori bo’lib, 100 g tuproqda 180-500 mg/ekv ga yetadi. 
Organik-mineral kolloidlarga manfiy zaryadlangan mineral va organik kolloidlarning xar 
ikkalasining cho’kishidan hosil bo`lgan maxsulotlar gruppasi kiradi. Masalan, kremnezem 
alyuminiy gidroksidi yoki temir gidroksidi bilan yoki organik kolloidlar Mazkur gidroksidlar bilan 
ta’sirlanib organik kolloidlar hosil qiladi.