Gruntlarning tabiati

Gruntlarning tabiati

Gruntlar tog‘ jinslarining fizik va kimyoviy nurashi natijasida paydo bo‘lgan. Gruntlarning hosil bo‘lishi jarayonida ularga turlicha muhit ta’sir etadi. Ular boshdan kechirgan muhitga aloqador holda ularning o‘ziga xos xususiyatlari paydo bo‘lgan.

Gruntlarning yoshi ming va million yillar bilan o‘lchanadi (masalan, kembrey davri gillarining yoshi 500 mln. yilga yaqin). Gruntlar fizik nurashi, issiq-sovuq, bosim va boshqalarning o‘zgarishi natijasida sodir bo‘lgan. Gruntlarning hosil bo‘lish jarayonida yer yuzasida ishqoriy moddalar yuqori bo‘lgan davrlar ham bo‘lgan. Bu davrda juda sekin o‘tadigan fizik-kimyoviy jarayonlar ham ahamiyatga ega bo‘lgan. Gruntlar paydo bo‘lishi sharoitlari va tuzilishiga qarab quyidagilarga bo‘linadi:

– quruqlikdagi (kontinental) yotqiziqlar;

– dengiz yotqiziqlar.

Quruqlikdagi yotqiziqlar gruntning o‘zi paydo bo‘lgan tog‘ jinslariga nisbatan qanday masofaga ko‘chgan, qanday oqim yordamida ko‘chirilgan va boshqalarga qarab quyidagilarga bo‘linadi:

– elyuvial — birinchi paydo bo‘lgan joyidagi yotqiziqlar;

– delyuvial — o‘zi hosil bo‘lgan joyidagi tepalik yon bag‘irlarida joylashgan, faqat o‘z og‘irligi ta’sirida va atmosfera suvlarining yuvishi natijasida so‘riladigan yotqiziqlar;

– allyuvial suv oqimlari yordamida uzoq masofalarga oqizilgan qalin qatlamli yotqiziqlar;

– muzlik yotqiziqlari — muzlik surilishi natijasida harsang loy toshlar va qumoq tuproqlar (morenlar);

– suv muzlik yotqiziqlari — qumlar va shag‘allar;

– ko‘l muzlik yotqiziqlari — qatlam-qatlam (lentasimon) loylar gilli-qum, qumli-gil;

– zol yotqiziqlari — shamol oqimlari yordamida ko‘chirilgan lyossimon gruntlar, qum tepaliklar, qum barxanlari ko‘rinishi har xil bo‘lishi mumkin, masalan, kaolin mineralining ko‘rinishi likopsimon (mikroskopda) bo‘ladi. Grunt tarkibidagi suv suyuq, qattiq (muz) va gaz (bug‘) holatlarida bo‘lishi mumkin. Qattiq mineral zarrachalar va suvning bir – biriga yaqinlashuvi o‘zaro elektromolekular tortishuv kuchlari ta’sirida paydo bo‘ladi. Grunt zarrachalari qanchalik mayda bo‘lsa, uning solishtirma yuzasi shunchalik katta bo‘ladi.