O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

Biologik singdirish.
Bunda o’simliklar aloxida rol o’ynaydi. O’simliklarning ildizlari oziq 
moddalarni singdirib olishi natijasida tuproqning ustki aktiv qatlamida ma’lum miqdorda organik 
qoldiqlar to’planadi. 
NAZORAT TOPSHIRIQLARI
9.3.1.
Tuproqning singdirish qobiliyati deb nimaga aytiladi? 
9.3.2.
Gedroyts necha xil singdirish tiplarini ajratgan, qaysilar? 
9.3.3.
Almashinuvchi singdirishga qodir bo`lgan moddalar tuproqning ................ deyiladi. 
9.3.4.
Mexanik singdirish qobiliyati deb nimaga aytiladi? 
9.3.5.
Kimyoviy singdirish qobiliyati deb nimaga aytiladi? 
9.3.6.
Biologik singdirish qobiliyati deb nimaga aytiladi? 
9.3.7.
Fizik-kimyoviy singdirishdan nimalarda foydalanish mumkin? 
 
 
 
 

---

72 
4-ASOSIY SAVOL 
TUPROQQA KATIONLARNING VA ANIONLARNING SINGDIRILISHI
4-asоsiy savolning bayoni:
Tuproqning turli kationlarni singdirish energiyasi bir xil emas. Valentlilik ko’paygan sari 
tuproqning singdirish energiyasi xam orta boradi, kation grhlari miqyosida esa valentliligi bir xil 
bo`lgani xolda ularning atom og’irliklari oshgan sari tuproqning singdirish energiyasi orta boradi. 
Kationlar tuproqning singdirish energiyasiga qarab, quyidagi tarzda oshib boradigan tartibda 
bo’linadi: 
Bir valentlilar Li
Ikki valentlik Mg
Uch valentlik Al
Bir valentli kationlar qatorida vodorod mustasnodir. Tuproqning vodorodni singdirish 
darajasi kaltsiyning singdirish darajasiga qaraganda to’rt marta, natriyning singdirish energiyasiga 
qaraganda esa o’n yetti marta ortiqdir. 
Kationlarning bir qismi zarra bilan mustaxkam aloqaga kirishib, almashinmaydigan shaklga 
o’tib oladi va uni boshqa kationlar siqib chiqara boshlaydi. Kaliyning ancha qismi 
almashinmaydigan shaklga o’tib oladi va tuproqda mustahkam o’rnashib qoladi. Magniy ham huddi 
shundaydir. 
Singdirilgan asоslarning tarkibi tuproqlarning ko’pgina eng muhim kimyoviy va fizik 
xossalarini belgilaydi. Akademik K.K. Gedroyts tuproqlarni asоslarga to`yingan va to’yinmagan 
tuproqlarga ajratdi. Asоslarga to`yingan tuproqning singdiruvchi kompleksida Ca, Mg, K va Na 
bo’ladi, asоslarga tuyinmagan tuproqning singdiruvchi kompleksida esa vodorod bo’ladi. Qora 
tuproq, qashtan tuproq va qo’ng’ir tuproq, bo’z tuproq, sho’rtob, sho’rxoq, sur tusli qo’ng’ir tuproq, 
taqirlar hamda dasht va Cho’llardagi gidromorf o’tloq va botqoq tuproqlar asоslar bilan to`yingan 
tuproqlarga, podzol tuproq chimli-podzol tuproqlar, sur tusli o’rmon tuproqlari, podzollashgan qora 
tuproqlar, qizil tuproqlar va botqoqli tundra tuproqlari esa asоslarga to’yinmagan tuproqlarga kiradi. 
Ikki valentli kaltsiy bilan to`yingan tuproqlar reaqtsiyasi kuchsiz ishqoriy yoki neytraldir. 
Tuproqning Ca bilan to`yingan kolloid-loyqa qismi elektrolitik potentsialining pastligi bilan 
xaraterlanadi. Kolloidlar elektrolitlar ta’sirida qaytarilma koagulyasiya holatiga o`tadi, shuning 
uchun ular tuproqqa mustxkam o’rnashib qoladi. Buning natijasida tuproqning maksimal 
gigroskopikligi past bo’ladi, suvning shimilishi hamda filtratsiyasi tezlashadi va suv kapillyarlardan 
sust ko`tariladi. Ca ga to`yingan tuproqning bo’kishi, plastikligi, yopishqoqligi va qovushqoqligi 
kichik bo’lishi bilan xarakterlanadi. Bu esa tuproqni anchagina ko’proq namligida xam ishlash 
imkonini beradi. Quriganda tuproqlarning qisilishi va bosilishiga ko’rsatgan qarshiligi kamayadi, 
natijada tuproq yaxshi uvalanadi. 
Natriy tuproqlarga singdirilgan asоslar o’rtasida aloxida o’rin tutadi. Singdirilgan natriy 
sho’rtob hamda sho’rxok tuproqlarga xosdir. Dasht va Cho’llardagi qora tuproq, kashtan tuproq, 
qo’ng’ir tuproq va sur tusli qo’ng’ir tuproqlar, shuningdek taqir tuproq va ayrim o’tloq tuproqlarda 
ham singdirilgan natriy uchraydi. Singdiruvchi kompleksdagi natriy miqdori tuproq singdirish 
sig’imining 5 foyizidan oshmaydi va u tuproqlarning xossasiga ta’sir etmaydi, ayrim xollarda esa 
tuproq unumdorligi uchun foydali hamdir. Bordiyu singdirilgan natriy miqdori 5 % dan ortiq bo’lsa, 
tuproq unumdorligi pasayadi, bundan xam ortiq bo`lganda tuproq dehqonchilik uchun yaroqsiz 
bo’lib qoladi. 
Natriy 
suv 
bilan 
reaksiyaga kirishganda uning bir qismi tuproqning singdiruvchi 
kompleksidan chiqadi va eritmaga o’tib, pH ning 9-10 gacha oshishiga sabab bo’ladi. 
Ph bu qadar yuqori bo`lganda ba’zi bir sho’ralardan boshqa ko’pchilik o’simliklar nobud 
bo’ladi. Bundan tashqari, singdiruvchi kopleksdan siqib chiqarilgan natriy suvda erigan CO
3
2-
yoki 
HCO
3
-
bilan reaksiyaga qirishib o’simlik xujayralarini yemiradigan natriy korbonat va natriy 
bikorbonatni hosil qiladi.