O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi gulistоn dаvlаt universiteti o’. T. Toshbekov

4.9.
Tuproqning osmotik bosimi nima va u o’simliklarga qanday ta’sir 
ko’rsatadi? 
4.10.
Tuproq reaksiyasi neytral, ishqoriy va kislotali bo`lganda pH nechaga teng 
O’qituvchi, 
15 minut 

---

75 
bo’ladi? 
4.11.
Tuproq muhiti (pH ko’rsatkich) qanday aniqlaniladi? 
4.12. 
Tuproq eritmasining ishqoriy muhiti tuproq singdiruvchi kompleksida 
qaysi ionlarning borligi natijasida sodir bo’ladi 
4.13. 
Tuproq buferligi nimaga bog’liq va o’simliklarning oziqlanishida qanday 
ahamiyatga ega? 
V 
Yakuniy fikrlar aytiladi. Talabalar bilimini baholash uchun og’zaki va test 
savollari beriladi. Baholash mezoni asosida talabalar bilimi baholanadi. 
TMI topshiriqlari beriladi. 
Dars yakunlanadi va talabalar bilan xayrlashiladi.
 
O’qituvchi, 
10 minut 
 
ASОSIY SAVOLLAR 
8.1. Tuproq eritmasining vujudga kelishi. 
8.2. Tuproq eritmasining tarkibi, konsenratsiyasi va osmotik bosimi. 
8.3. Tuproq reaksiyasi. pH ko’rsatkich. 
8.4. Tuproq buferligi. Tuproq reaksiyatsini boshqarish usullari. 
Tayanch iboralar: 
Tuproq eritmasi, suvli sо’rim, dissоtsiatsiya, kontsentrasiya, osmotik bosim, anionlar, 
kationlar, tuproq reaksiyasi, Ph ko’rsatgich, kislotalilik, ishqoriylik, buferlik. 
1-ASОSIY SAVOL 
TUPROQ ERITMASINING VUJUDGA KELISHI 
1-asоsiy savolning bayoni. 
Tuproqning suyuq qismi yoki boshqacha qilib aytganda, tuproq eritmasi uning eng muhim 
tarkibiy qismidir. Yog’in-sоchinlar va uncha chuqur bo’lmagan grunt suvlari tuproqdagi suv 
manbai xisоblanadi. Yog’in-sоchinlardan hosil bo`lgan suv kimyoviy jixatdan toza bo’lmaydi, bu 
suv atmosfera orqali o’tib kelar ekan, CO
2
, O
2
gazlariga va qisman nitrat oksidi hamda ammiakka 
boyiydi. Bu gazlar yoqilg’ilarning yonishidan va momaqoldiroq natijasida paydo bo’ladi. 
Erigan moddalarni saqlagan suv tuproqqa tushar ekan, tuproqning qattiq qismiga duch 
keladi va uning mineral hamda organik qismini eritadi. Bundan tashqari, suv tuproqqa singan 
kationlarning anionlar bilan almashinuvi natijasida paydo bo`lgan ionlar hamda tuproqdagi nam 
ionlari hisоbiga boyiydi. 
Shu sababli tuproqdagi suvning kimyoviy tarkibi juda murakkab bo’ladi va uni tuproq 
eritmasi deb atash rasm bo`lgan. 
Tuproq eritmasi tuproq hayotida va o’simlikning oziqlanishida juda muhim rol o’ynaydi. 
Tuproq eritmasini ajratib olish juda murakkabdir, chunki suvning bir qismi tuproq zarralari bilan 
mustaxkam bog’liqdir. 
Hozirgi vaqtda tuproq eritmasini ajratib olishda presslash usuli keng ishlatiladi. Tuproq 
qalin devorli po’lat silindrlarda kuchli siqilganda tuproq eritmasi sоf holda ajratib olishda suvli 
sо’rim usulidan ham foydalaniladi. Bunda ozroq tuproq olinadi va ma’lum miqdordagi distillangan 
suvga sоlib bir sоat davomida chayqatiladi, sо’ngra u filtrlanadi. Suv bilan tuproqqa ta’sir etganda 
tuproq eritmasigina siqib chiqarilmaydi, balki suv tuproqning qattiq qismidagi turli moddalarni ham 
eritadi. Shuning uchun suvli sо’rimda erigan moddalarning miqdori va tarkibi tuproq eritmasidagiga 
qaraganda boshqacharoq bo’ladi. Spirtlash usulining ham shunday kamchiligi bor. Chunki spirt 
tuproqdagi ko’pgina organik moddalarni eritib yuboradi, Bundan tashqari, u tuproqdagi mustaxkam 
birikib singdirilgan suvni siqib chiqaradi. 
Suv tuproqning qattiq qismi tarkibidagi kp’pgina moddalarga kiruvchi va gidrolizlovchi 
ta’sir ko’rsatadi. Suv mineral tuzlar - nitrat, nitrit, ammoniy tuzlar, xlorid, natriy va magniy 
sulfatlarini korbonatlarni, ishqorlarni yaxshi eritadi. 

---

76 
Suvda ko’pgina murakkab mineral va organik birikmalarni amiradi va gidrolizlaydi. 
Natijada kimyoviy tarkibi jixatdan oddiy, yangi moddalar, masalan, dala shpatlarining nurashi 
tufayli ishqor korbonatlari va ishqoriy yer asоslarining korbonatlari hosil bo’ladi. Erituvchilar xajmi 
ortgan sari eruvchi moddalar miqdori ham oshadi. Eruvchilarning tuproqdagi qiyin eruvchi 
birikmalarga o’zaro ta’sir etish vaqti ortganda ham huddi shunday xol yuz beradi. Tuproq eritmasi 
eruvchi moddalarga to`yingan sari uning tuproq qattiq qismiga ko’rsatadigan eritish ta’siri ham 
kuchayadi. Tuproq eritmasida molekulalar va ion xolidagi maydalangan xolatidan tashqari, koloid 
moddalar ham buladi. Bu kolloid moddalar peptizatsiya natijasida zolga aylanadi. Tuproq 
eritmasidagi moddalarning bir qismi gidrolitik dissоtsiya natijasida ion shakliga aylanadi
.