O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi farg‘ona politexnika instituti «Menejment»

Mahsulot tannarxiga kiritiladigan birinchi xarajat – moddiy xarajatlar bo‘lib, bunga asosiy va yordamchi xom ashyo materiallari hamda butlovchi qismlari kiradi. Asosiy xom ashyo materiallari xarajat me’yorlari hisoblanishida har bir turdagi mahsulotlar uchun turli usullarda ishlab chiqiladi. Xom ashyo materiallarini me’yorlashtirishda bir mahsulot birligiga ketadigan xom ashyo, ishlov berish jarayonida chiqadigan chiqindilar, ularni qayta ishlatish yoki sotish imkoniyatlari inobatga olinadi. Yordamchi materiallar – mahsulot ishlab chiqarish jarayonida asosiy xom ashyo bilan parallel ravishda doimiy sarf qilinib boriladigan materiallar bo‘lib, ularning xarajat me’yorlari ham asosiy xom ashyo kabi hisoblanadi. Materiallarni dastlabki xarajat me’yorlari aksariyat hollarda tajriba usulida hisoblab aniqlanadi.
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan ikkinchi xarajat – asosiy ishchilarning ish xaqi xarajatlaridir. Bunda xar bir texnologik operatsiyani bajarish uchun ketgan vaqt, ishlovchini tarif razryadi va ish xaqi tarifidan kelib chiqib mexnat xarajatlari hisoblanadi.
Bundan tashqari mahsulot tannarxi tarkibiga ishchilarni qo‘shimcha ish xaqi, ishchilarning ijtimoiy sug‘urta tulovlari, mashina va jixozlarni ta’mirlash xarajatlari, davr xarajatlari, moliyaviy faoliyat bilan bog‘liq xarajatlar ham kiradi. Mazkur xarajatlar oldingi hisoblangan xarajatlarning taaluqli qismiga nisbatan foiz hisobida olinadi.
Davr xarajatlari o‘z tarkibiga boshqaruv va sotish xarajatlarini, ilmiy tadqiqot, konstruktorlik va texnologik xarajatlarni, ishlab chiqarish tizimini rivojlantirish va boshqa jarayonlar xarajatlarini o‘z ichiga oladi.
Ishlab chiqarishdagi barcha xarajatlar belgilangan standartlar asosida me’yorlashtiriladi. Mexnat xarajatlari me’yorlanishida ishlov berishga ketgan asosiy vaqt (formulalar orqali va xronometraj vositasida aniqlanadi), qo‘shimcha vaqt (asosiy vaqtdan foiz miqdorida yoki xronometraj usulida hisoblanadi) hisoblanishida dastgoh ishchi organlarini xarakat tezliklari, maxsulotni o‘rnatish, maxkamlash va bo‘shatishga ketgan vaqt inobatga olinadi.
Ishlab chiqarishni tashkil qilish bo‘yicha misol
Ishlab chiqariladigan mahsulot, uning bozori, ishlatiladigan xom ashyo va materiallar, ishlab chiqarish turini tanlangandan so‘ng ishlab chiqarishni tashkil qilish rejasi tayyorlanadi. Bu reja o‘z ichiga ishlab chiqarish texnologiyalari, ishlab chiqarish jixozlari va ular o‘rtasidagi transport vositalari, materiallar va mexnat xarajatlarining sarf me’yorlarini o‘z ichiga oladi.