O’zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

“TEMUR TUZUKLARI”NING SIYOSIY VA AXLOQIY QOIDALARI
65
 
Amir Temur ibn amir Tarag’ay 1336 yil 9 aprelda Kesh (Shahrisabz) 
viloyatining Xo’ja Ilg’or qishlog’ida dunyoga kelgan. Uning otasi amir Muhammad 
Tarag’ay barlos ulusiga mansub beklardan, bahodir jangchi, ulamoyu fuzaloga 
ixlosmand, 
ilm 
ahliga 
homiy 
va 
ishtiyoqmand 
kishi 
bo’lgan. 
Amir Temur ham yoshligidan xat-savod chiqarib, o’z davrining tibbiyot, riyoziyot, 
falakiyot, me’morchilik va tarix ilmlarini o’rgangan. Amir Temur bilan suhbatlashish 
sharafiga muyassar bo’lgan buyuk arab faylasufi Ibn Xaldun jahongir turk, arab, fors 
xalqlari tarixini, diniy, dunyoviy va falsafiy bilimlarning murakkab jihatlarigacha 
yaxshi o’zlashtirganini ta’kidlaydi. 
Amir Temur siyosat maydoniga kirib kelgan paytda, Movarounnahr mo’g’ullar 
istibdodi ostida bo’lib, Chingizxon va Botuxon bosib o’tgan shahar va qishloqlar 
vayronaga aylangan, suv inshootlari buzib tashlangan yoki ishga yaroqsiz holga 
keltirilgan,
Temur faoliyatida muayyan siyosiy yo’l — mayda feodal hukmronliklarni 
tugatish, muhim xalqaro karvon yo’llarida ustunlik qilib turgan Oltin O’rda, Eron va 
boshqa mamlakatlarning raqobatini engib, Movarounnahrning siyosiy-iqtisodiy 
quvvatini ta’minlay oladigan markazlashgan davlat tashkil etish edi. Amir Temur 
avvalambor mamlakatda davlat tizimini mustahkamlash, boshqarishdagi tartib-
intizom, qonunchilikni kuchaytirish, savdo-sotiq, hunar-mandchilikni kengaytirishga 
65
Burxonova S.
- 
Toshkent moliya instituti

---

239 
imkoniyat yaratish, soliqlarni tartibga solish, mamlakat himoyasini ta’minlash yo’lida 
qo’shinning qudratini oshirish kabilarga katta e’tibor berdi.
Temur davlatni boshqarishga katta e’tibor berib, yangi davlat tizimi bo’yicha 
Devoni buzrugdan tashqari, har bir viloyatda Devon deb ataluvchi boshqarma tuzib, 
bu boshqarmalar soliq yig’ish, tartib saqlash, ijtimoiy binolar - bozorlar, hammomlar, 
yo’llar, sug’orish tarmoqlariga qarab turish va aholining xulqiy-axloqiy harakatlarini 
nazorat ostiga olish kabi ishlar bilan shug’ullangan.
Temur tarixchilar tasviricha, o’rta asrning atoqli davlat va harbiy arboblaridan 
bo’lib, Ovro’po olimlari o’z asarlarida uning salbiy tomonlari bilan birga muhim 
fazilatlarini ham ta’kidlab o’tganlar. Nemis olimi F. Shlosser o’zining «Jahon tarixi» 
(III-tom) asarida: «Baxtiyor jangchi, jahongir, uzoq Sharqda qonunshunos bo’lish 
bilan birga o’zida, Osiyoda kam uchraydigan taktik va strategik bilimlarni ifodaladi», 
deb yozsa, atoqli nemis olimi va tarixshunosi M. Veber: «Temur o’z dushmanlariga 
nisbatan juda berahm edi, lekin sarkardalik, davlatni boshqarish va qonunchilik 
sohasida buyuk talantga ega edi», deb ta’riflaydi.
Shuningdek, “Temur tuzuklari”da ham Amir Temurning jamiyatga, ijtimoiy-
siyosiy hayotga qarashi, markazlashgan qudratli davlatning siyosiy va axloqiy 
qoidalari haqida gap boradi. “Temur tuzuklari”da davlat tizimi, davlatdagi turli 
lavozimlarning vazifasi, undagi turli toifalar va ularga munosabat, davlatni 
boshqarishga asos bo’lgan qoidalar, qo’shinlarning tuzilishi, tartibi, uni boshqarish, 
ta’minlash, rag’batlantirish, qo’shin turlarining tutgan o’rni va o’zaro munosabati 
kabi masalalar bayon etiladi. Davlat ishlarini har doim islom va shariat hukmlari 
asosida olib borilganligi bir necha bor ta’kidlanadi.
“Saltanatim martabasini,— deb ta’kidlaydi Amir Temur,— qonun-qoidalar 
asosida shunday saqladimki, saltanatim ishlariga aralashib, ziyon yetkazishga hech 
bir kimsaning qurbi etmasdi”. Bundan tashqari, asarda jamiyat ishlaridagi 
odamlarning 12 toifaga bo’linishi, saltanatni boshqarishda 12 qoidaga amal 
qilinganligi, saltanat to’rtta asosiy qoidaga asoslanishi kabi masalalar ham tartib bilan 
bayon etilgan. 

---

240 
Shaharlar va shahar atrofi aholisidan na jon solig’i va na boj olinardi. Birorta 
ham askarning doimiy turish uchun shaxsiy kishilar uyini egallashga yoki 
fuqarolarning molini va boyligini o’zlashtirib olishga haqqi yo’q edi. “Barcha 
ishlarda,— degan edi Amir Temur,— bu ishlar qaysi o’lka xalqiga taalluqli 
bo’lmasin, hokimlarning adolat tomonida qattiq turishlariga buyruq berilgan. 
Qashshoqlikni tugatish maqsadida boshpanalar tashkil qildimki, kambag’allar ulardan 
nafaqa olib turardilar”. Bundan tashqari, Temurning soliqlar haqidagi qoidasi juda 
muhim ahamiyatga egadir.
“Soliqlar yig’ishda xalqni og’ir ahvolga solishdan yoki o’lkani qashshoqlikka 
tushirib qo’yishdan ehtiyot bo’lish zarur. Negaki, xalqni xonavayron kilish davlat 
xazinasining kambag’allashishiga olib keladi, xazinaning bequvvatligi harbiy 
kuchlarning tarqoqlanishiga, bu esa, o’z navbatida hokimiyatning kuchsizlanishiga 
sabab bo’ladi...”. 
Amir Temur harbiy salohiyatda jahonga mashhur sarkarda va o’z zamonasining 
eng qudratli hukmdori bo’lishi bilan birga, uning harbiy nazariyasi va amaliy harbiy 
san’ati, taktika va strategiyasi, armiya tarkibining tuzilishi o’z davrining nodir 
mo’’jizasi edi. Uning harbiy mahorati turli yo’nalishlarda askariy qismlarni qayta 
tashkil etishda, dushmanga hujum kilishda turli-tuman usullardan foydalanishda, 
hujumdan oldin dushman joylashgan yerlarni obdon o’rganib chiqishda, ham 
lashkarboshi - qo’mondonlikda namoyon bo’ldi. 
«Temur tuzuklari»ni inglizchadan frantsuz tiliga tarjima qilib, 1787 yilda nashr 
etgan frantsuz olimi Lyangle Temur haqida shunday yozadi: «Temur xon (Temur) 
siyosiy va harbiy taktika haqida risola yozgan va o’z avlodlariga juda dono tizim 
qoldirgan. Biz buni tasavvur ham qilmagan edik va uning urushlarini bosqinchilik va 
talon-taroj qilish deb baholab kelgan edik. Deyarli engib bo’lmaydigan ikki to’siq — 
bizdagi taassub hamda tarixiy nohaqlik Temurni bilishimizga va to’g’ri 
baholashimizga halaqit berib keldi”. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Amir Temur davlat, jamiyat hayotida bo’lib 
o’tadigan har bir muhim reja oldidan kengash o’tkazar va bu kengashga nafaqat 
davlat arboblari, sarkardalar, temurzodalarni, balki sayyoidlar, shayxlar, ilm-fan 

---

241 
arboblarini ham taklif etgan va o’zining har bir yurishi oldidan bunday kengashlarni 
o’tkazib turishni odat tusiga kiritgan. Amir Temurning obodonchilik ishlari 
to’g’risida taniqli sharqshunos olim, akademik V. V. Bartold: “Temur go’yo 
Samarqanddan boshqa hamma yerda vayrongarchilik bilan shug’ullangan, degan fikr 
mubolag’ali: u Qobul vodiysi va Mug’an cho’li kabi Samarqanddan uzoq bo’lgan 
joylarda ulkan sug’orish ishlari olib bordi”, degan tarixiy jihatdan g’oyat qimmatli 
fikrni aytib o’tgan. Bu fikrga muqoyasa qilib, Ali Yazdiyning yozishmasini keltirish 
maqsadga muvofiqdir. “Bir yil mobaynida, - deb yozadi o’rta asr tarixchisi Ali 
Yazdiy, - Bag’dod shahrini tiklash haqida buyruq berildi, toki shahar yana o’z 
qiyofasini olsin, unda hunarmandchilik rivojlansin, tevarak-atrofida dehqonchilik 
o’ssin, savdo-sotiq va madaniy hayot keng tarmoq yoysin, islom bilimi ilgarigiday 
yoyilsin. Bu vazifa amirzoda Abu Bakrga topshirildi”. 
Amir Temur saroyida ko’plab ilm-ma’rifat allomalari Mavlono Abdujabbor 
Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshi, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono 
Badriddin Ahmad, Mavlono Nu’moniddin Xorazmiy, Xoja Afzal, Mavlono Alouddin 
Koshiy, Jalol Xokiylar Sohibqironning marhamatidan bahramand bo’lib, uning 
xizmatida bo’ldilar. Amir Temur ilm-fanning riyoziyot, handasa, me’morchilik, 
falakiyot, adabiyot, tarix, musiqa kabi sohalari ravnaqiga katta e’tibor berib, sohibi 
hunarlar bilan qilgan suhbatlari haqida frantsuz olimi Lyangle shunday yozadi: 
«Temur olimlarga seriltifot edi. Bilimdonligi bilan bir qatorda sofdilligini ko’rgan 
kishilarga ishonch bildirardi. U tarixchilar, faylasuflar, shuningdek, ilm-fan, idora va 
boshqa ishlarda iste’dodli bo’lgan barcha kishilar bilan suhbatlashish uchun 
ko’pincha taxtdan tushib, ularning yoniga kelardi. Chunki Temur bu sohalarga 
g’amxo’rlik kilishga asosiy e’tiborini berardi”. 
O’zbekistonning mustaqillikka erishuvi, eski mafkura siquvidan qutulish, 
tariximizga to’g’ri munosabatda bo’lish imkonini yaratdi. So’nggi yillarda Amir 
Temur va uning davrini o’rganishga bag’ishlangan qator manbalar, kitoblar, 
jumladan, Bo’riboy Axmedovning Amir Temur haqidagi katta roman-xronikasi nashr 
etildi. O’zbekistan Prezidentining farmoni bilan 1996 yil - Amir Temur yili deb e’lon 

---

242 
etilishi va bu sana jahon miqyosida nishonlanishi Amir Temur nomi oqlanib, o’zbek 
xalqiga butunlay qaytganiga yorqin dalildir.