O’zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

GLOBALLASHUV JARAYONLARINI IQTISODIY XAVFSIZLIKKA 
VA RIVOJLANISHGA TA’SIRI
62
 
Dunyo mamlakatlarida so’ngi 27 yil davomida (1990-2017 yillar) iqtisodiy 
o’sish va investitsiyalar hajmi o’rtasidagi bog’liqlikni taxlil qilganimizda quyidagi 
natijalarni olish mumkin. Birinchidan, yuqori va o’rta daromadli mamlakatlarda 
YaIM va investitsiyalar hajmining yillik o’rtacha o’sishi o’rtasida yaqin bog’liqlik 
mavjud. Quyi daromadli davlatlarda esa bu xolat kuzatilmaydi. Ikkinchidan, o’rta 
daromadli mamlakatlarda investitsiyalar hajmining YaIM dagi ulushi muttasil oshib 
bormoqda. Past daromadli davlatlarda ham ushbu ulush o’sib bormoqda, lekin o’sish 
sur’ati o’rta daromadli davlatlarnikidan sekinroq. Yuqori daromadli davlatlarda esa 
aksincha investitsiyalar ulushi ozroq tushsada, barqaror 20% dan bo’lib turibdi. Shu 
o’rinda turli davrlarda jadal rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar tajribasi, 
62
 
Mamatov Axmetjon Atajanovich - 
O’zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi, Harbiy-texnik instituti
 

---

226 
jumladan, janubiy sharqiy Osiyo davlatlari tajribasi diqqatga sazovor. “Osiyo 
yo’lbarslari” deb ataluvchi to’rt davlatdan (Singapur, Gonkong, Janubiy Koreya, va 
Tayvan) ikkitasi – Korea va Singapur tajribasining ko’rsatishicha iqtisodiy 
rivojlanishning malum bosqichiga chiqquncha investitsiyalar hajmi, shuningdek 
YaIM yuqori sur’atlarda o’sgan. Yangi industrlashgan (sanoatlashgan) davlatlar-
Malayziya va Taylandda Osiyodagi moliyaviy tanazzulgacha (1997-1998) 
investitsiyalar va YaIM jadal sur’atlarda o’sganligi kuzatildi. Xozirgi kunda jadal 
rivojlanayotgan davlatlar sifatida ko’rsatiladigan Xitoy va Vetnamda esa 
investitsiyalar hajmi muttasil uzoq muddatda yuqori sur’atlarda o’sib kelmoqda. 
Xitoy iqtisodiyotining yana bir ajralib turadigan jihati shuki, investitsiyalarning 
YaIMdagi hajmi tobora o’sib bormoqda. 
Tadqiq qilinayotgan davrda jahon iqtisodiyoti o’rtacha yillik 3,5% o’sishni 
tashkil etmoqda. Jahon iqtisodiyotini rivojlanishida, uni moliyaviy-iqtisodiy 
inqirozdan chiqishida va uning iqtisodiy ko’rsatkichlarini o’sishida asosiy dvigatel 
sifatida xarakatlantiruvchi kuch, Xitoy iqtisodiyoti bo’lib hisoblanadi. Xitoy 
iqtisodiyoti 1993-2007 yillarda mamlakat YaIM xajmini yillik o’sish sura’tini 
o’rtacha 10,4% ta’minlashi natijasida iqtisodiy qaloq davlatdan 2017 yilga kelib 
AQShlarini ortda qoldirib jahonda XQP bo’yicha baholangan YaIM hajmi bo’yicha 
birinchi o’ringa chiqib oldi. Jahon bankining ma’lumotlariga ko’ra (2008-2017) 
yillarda jahon YaIM30%ga o’sdi. Unda eng yuqori o’sish Nauru davlatida -215%, 
Efiopiyada- 112%,va Turkmanistonda -102,9%ni tashkil etgan. Kuchli beshlikda 
86,8% bilan O’zbekiston va 88,3% bilan Xitoy turibdi. 
Rossiya Federatsiyasi iqtisodiyoti jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan katta 
ta’lofat ko’rgan davlatlardan biri bo’lib hisoblanadi. Globallashuv sharoitida uning 
iqtisodiyoti 2017 yilga kelib jahonning rivojlangan davlatlari AQSh va Evrozona 
davlatlari tomonidan amalga oshirilgan iqtisodiy raqobat kurashi va iqtisodiy
sanktsiyalar natijasida iqtisodiy pasayish davrini boshidan o’tkazmoqda. Natijada 
Rossiya Federatsiyasi YaIM 2017 yil 2008 yilga nisbatan 4,3%ga o’sdi[1]. 
Tadqiq etilayotgan davrda jahon iqtisodiyotida rivojlangan davlatlarda iqtisodiy 
o’sish sur’atlarini pasayishi va aksincha rivojlanayotgan davlatlarda ayniqsa 

---

227 
Xindiston va Xitoyda o’sish sur’atlarini yuqori darajada ekanligi bilan tavsiflanadi. 
Natijada Xindiston YaIM 2017 yilga kelib 2000 yilga nisbatan 286%ga, Xitoy YaIM 
389%ga o’sdi. Buning asosiy omili bo’lib tadqiq etilayotgan davrda 
globalizatsiyaning ta’siri natijasida jahon mamlakatlari guruxlari bo’yicha to’g’ridan-
to’g’ri xrijiy investitsiyalarni taqsimlanishida rivojlangan davlatlar ulushi 2005-2007 
yillarda 66%dan 2017 yilga kelib 41%ga tushib qolganligi va aksincha 
rivojlanayotgan davlatlarning ulushi 30%dan 55%gacha[2] o’sganligi bilan baholash 
mumkin. 
Tadqiq etilayotgan davrda jahon iqtisodiyotining muhim mintaqaviy guruxlari 
bo’lgan rivojlangan, rivojlanayotgan va MDH davlatlarining iqtisodiy
ko’rsatkichlariga nisbatan O’zbekiston Respublikasi YaIM xajmini yuqori sur’atlarda 
o’sish tendentsiyasiga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. 1993-2007 yillarda MDH 
mamlakatlari bo’yicha YaIMni yillik o’rtacha o’sish sur’atlari 1,9%ni tashkil etgan 
holda O’zbekistonda bu o’sish ikki marta yuqori 4,09%ni tashkil etmoqda. 
O’zbekistonning 2013-2017 yillarda iqtisodiy o’sish sur’atlarini 8% va undan ortiq 
darajada ta’minlagan holda va 2016 yilgi YaIM xajmini 7,8% o’sish sur’ati bo’yicha 
jahonda birinchilar qatoriga chiqib oldi. Biroq 2017 yilga kelib o’sish so’r’ati 5,3%ga 
tushib qoldi. Natijada O’zbekiston Respublikasida YaIM 2017 yil 2000 yilga 
nisbatan eng yuqori darajada 324,9%ga o’sdi.Tadqiqotlarga ko’ra mamlakat YaIM 
tarkibida innovatsion mahsulotlar ulushi kam bo’lgan va natijada ichki narxlar jahon 
narxlaridan past bo’lgan va ularning mahsulotiga jahon bozorida talab nisbatan kam 
bo’lgan davlatlarning YaIM miqdori kamayib boradi. Aksincha, yuqori texnologik 
rivojlanish darajasiga ega bo’lgan va YaIM tarkibida innovatsion mahsulotlar ulushi 
yuqori bo’lgan, ichki narxlar jahon narxlaridan yuqori yoki teng bo’lgan va eksport 
mahsulotiga talab yuqori bo’lgan mamlakatlarda ularning YaIM miqdori ko’payib 
boradi.
Xulosa qilib aytilganda, turli mintaqalar va mamlakatlarning ishlab chiqarish 
hajmi va iqtisodiy rivojlanish darajalarini va YaIMni XQP bo’yicha baholash, 
voqelikka eng real baho beruvchi, samarali uslub bo’lib hisoblanadi. Bu barcha 
omillar ularning valyuta kurslari nisbatlari bo’yicha YaIMni baholaganda yuqori 

---

228 
texnologik rivojlanish darajasiga ega bo’lgan mamlakatlarning ishlab chiqarish hajmi 
anchagina oshishi, o’rtacha rivojlanish va ayniqsa kam rivojlanish darajasidagi 
mintaqalar va mamlakatlarda uning anchagina kamayishiga olib keladi. 
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozidan chiqish va milliy iqtisodiyotimizning 
iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash maqsadida ko’plab mamlakatlar, shu jumladan, 
O’zbekiston ham iqtisodiyotni modernizatsiyalash va innovatsion rivojlantirish 
yo’lini tanlagan. Innovatsion rivojlanish yo’li sanoat ishlab chiqarishini texnologik 
jihatdan yangilash, mahsulotni va ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash, iqtisodiyotni 
xom ashyo va oraliq mahsulotlar ishlab chiqarish yo’nalishidan voz kechish va 
qo’shilgan qiymat ulushi yuqori bo’lgan mahsulotlar ishlab chiqarishga o’tish 
hisobiga uning raqobatbardoshligini oshirishda ifodalanadi. Ammo innovatsion 
iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish, yuqori texnologik mahsulotlar bozoriga 
kirib borish, innovatsion texnologiyalar bozorida o’z o’rnini egallash uzoq bozor 
davrini va katta miqdordagi moliyaviy mablag’larni talab etadigan murakkab 
jarayondir. “Biz faqat investitsiyalarni faol jalb qilish, yangi ishlab chiqarish 
quvvatlarini ishga tushirish hisobidan iqtisodiyotimizni jadal rivojlantirishga 
erishamiz”[3]. 
XXI asrning boshlarida jahonning 20 dan ortiq (AQSh, Yaponiya, Koreya 
Respublikasi, Finlyandiya, Shveytsariya va b.) mamlakati innovatsion iqtisodiyotga 
ega mamlakatlari sifatida tan olindi. Ushbu rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti 
quyidagi xususiyatlari bilan alohida guruh sifatida ajratiladi: 
1) ilmiy tadqiqotlarga asoslangan bilimlarga ega bo’lish, yangi texnologiyalar 
yaratish va ularni amaliyotga qo’llashga e’tibor qaratish; 2) fan-texnika taraqqiyoti 
yutuqlarini ommalashtirishni ta’minlab beruvchi axborot infratuzilmasini yaratishni 
jadallashtirish;3) yangi texnologiyalar asosida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish 
va ishlab chiqarish raqobatbardoshligini oshirish; 4) innovatsion investitsiyalarni 
ishlab chiqarish va boshqaruvdan tashqari boshqa sohalarga ham joriy etishga olib 
keluvchi ijtimoiy tarkibni o’zgartirish; 5) yangi bilimlarni muntazam ravishda 
o’zlashtirish jarayonini yo’lga qo’yish. 

---

229 
O’zbekiston iqtisodiyotini innovatsion rivojlanish yo’liga o’tkazish jahon 
iqtisodiyotining rivojlanish tendentsiyalari, uzoq muddatli istiqbolda milliy 
innovatsiya tizimining barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan omillarni hisobga olgan 
holda ishlab chiqilgan. O’zbekistonda 2010-2021 yillarda innovatsion investitsion 
rivojlanishning maqsadli ko’rsatkichlari Prognozlash va makroiqtisodiy tadqiqotlar 
Instituti tomonidan milliy innovatsion tizim (MIT) o’zgarishlari intensivligi va 
o’sishining omillaridan kelib chiqib, aniqlandi. 
1-bosqich (2012-2017 yy.). Mazkur bosqichning asosiy maqsadi – MIT 
an’anaviy va yangi segmentlarini, innovatsion faoliyat institutlari va mexanizmlarini 
birlashtirgan holda institutsional asosni mujassamlashtirish, alohida tizimlarda tuzish 
bilan ularga bir butun tizimli tavsif berish. 
2-bosqich (2017-2021 yy.). O’zbekiston MIT samarali amal qilishini 
ta’minlash va moslashtirish asosida dunyo global innovatsion tizimining uzviy qismi 
bo’lishi zarur. Bu kuchli raqobatbardosh texnologik platformalar va klasterlar 
yadrosini shakllantiradigan tizimli innovatsion loyihalarni amalga oshirishga; davlat 
xarajatlari salmog’ini kamaytirish va ko’proq rag’batlantirish bilvosita vositalaridan 
foydalanadigan 
xususiy 
investitsiyalarning 
o’sishi;cheklangan 
miqdordagi 
loyihalarga 
resurslarni 
jamlash; 
risklarni 
taqsimlash 
asosida 
innovatsion 
investitsionsohada xalqaro kooperatsiyani rivojlantirishga qaratilgan. Mavjud 
iqtisodiy o’sish salohiyati va zahiralaridan kelib chiqib, yuqori texnologiyali 
tarmoqlar mahsulotlari ulushini 2010 yildagi 11,3% dan 2017 yilda 15% va 2021 
yilda 31% gacha yetkazish bashorat qilinmoqda, innovatsion investitsion mahsulotlar 
ishlab chiqarish salmog’i esa yillar bo’yicha mos ravishda, 2,9% dan 15% va 22% 
gacha o’sadi[4]. 
Bu ko’rsatkichlarga erishish uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 
O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasida
 
qabul qilindi. Qabul qilingan xarakatlar strategiyasi dasturiga ko’ra 2017-2021 
yillarda milliy iqtisodiyotimizga katta miqdorda innovatsion investitsiya resurslari 
jalb qilinadi. Ilmiy-texnik ishlarga xarajatlar 2018 yilda YaIMga nisbatan 1% gacha 
o’sishga erishiladi. Ushbu ko’rsatkich 2021 yilga borib innovatsion rivojlangan 

---

230 
mamlakatlar ko’rsatkichiga yaqinlashgan holda YaIMning 3%iga etishi mumkin. 
ITTKIga xarajatlarni oshirishda aksariyat qismi “ilm-fan-ishlab chiqarish” aloqasini 
kengaytirish orqali ilg’or ilmiy-texnik ishlanmalarga qo’yilmalarning ilgarilab o’sishi 
hisobidan iqtisodiyot nodavlat sektori kiritishi kerak. Korxonalar va tashkilotlar 
tomonidan innovatsion investitsiyalarga sarflanayotgan harajatlar ulushi 0,4% dan 
2018 yilda 2,8% gacha va 2021 yilga borib esa 5% gacha oshirilishi prognoz 
qilingan. 
Iqtisodiyot real sektorini modernizatsiyalash jarayonlari evaziga so’nggi 
yillarda YaIMning yuqori o’sish sur’atlarini saqlab qolishga erishildi. 2000 yildan 
2017 yilgacha bo’lgan davr oralig’ida innovatsion mahsulotlar ulushi yuqori bo’lgan 
sanoat ishlab chiqarishi o’sish sur’atlari 6,6 foizdan 12,7 foizgachani tashkil etgan 
bo’lsa, qishloq xo’jaligining o’sishi – 4,5 foizdan 7,0 foizgachani tashkil etdi. Mazkur 
davr mobaynida xizmatlar sohasi tarmoqlari jadal rivojlandi. 2000-2017 yillar 
oralig’ida tashqi savdo aylanmasining qariyb 3,9 marotaba o’sganligi, jahon 
xo’jaligiga integratsiyalashuv jarayonlarining kuchayganligidan dalolat beradi.
Istiqbolda innovatsion rivojlanish siyosatini olib borishga tizimli yondoshuvni 
amalga oshirish natijasida milliy iqtisodiyotimizni jahonning rivojlangan 
davlatlarining iqtisodiy taraqqiyot darajasidan orqada qolish xavfini oldini olib, 
davlat, biznes, fan va ta’lim o’zaro ta’siri mexanizmini o’z ichiga oladigan, YaIMda 
umumiy fan sig’imi yuqori bo’lgan mahsulotlar va xizmatlar ulushini oshirishga 
erishish imkonini beradigan samarali milliy innovatsion tizim shakllanadi.