Xojiyev Tunis Nurkosimovich -
O’zbekiston Milliy universiteti
222
taraqqiy etgan fuqarolik jamiyati yuqori savodxonlik sharotida ko’zlangan natijalarga
erishish imkonini beradi.
Bilamizki, fuqarolik jamiyatini fuqaroviy ong va faollik yuksak bo’lgan
sharoitda barpo etilishi mumkin. Fuqaroviylik mamlakatning turli rivojlanish
bosqichlarida, shuningdek jamiyatning bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o’tish
davrida yaqqol namoyon bo’ladi. Qabul qilinishidan oldin muhokamaga
qo’yilayotgan qonun, qaror, dasturlar bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirayotgan
fuqarolarimizni ushbu bosqichdagi fuqaroviylikning namoyon bo’lishi sifatida
baholash lozim.
Hozirgi davrda ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlarni o’z boshidan kechirayotgan,
ya’ni, fuqarolik jamiyati barpo etayotgan turli mamlakatlarda fuqaroviylikning
namoyon bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Fuqaroviy faollikning mohiyatini
anglash uchun avvalo fuqaroviylikning mazmun-mohiyatini tushunish talab etiladi.
Turli ilmiy manbalarda qayd etilishicha, o’z vatani taraqqiyoti uchun har qanday yo’l
bilan, xususan, o’zining jismoniy yoki ma’naviy mehnati bilan jamiyatga xizmat
qiladigan inson haqiqiy fuqaro sifatida e’tirof etiladi. Bu kabi qarashlar biroz falsafiy
ahamiyatga kasb etayotgandek tuyulsa-da, aslida fuqarolik jamiyati barpo etishda
aynan fuqaroning faoligi muhim omil sifatida ahamiyat kasb etadi.
Fuqaroviylikni
insonga huquqiy, ijtimoiy, ma’naviy va siyosiy jihatdan o’zining
layoqatli ekanligini his etishni o’zida sezadigan shaxsning belgilari sifatidagi
tushuncha sifatida ham talqin etish mumkin. V.Dalning lug’atida qayd etishicha,
“fuqaroviylik fuqarolik jamiyatini qaror toptirish uchun jamiyatning ongi va bilimi
darajasini ifoda etadigan holatdir”
.
Fuqaroviylik nafaqat insonning huquqiy maqomi, balki, uning bilimi va
jamiyatning va o’zining holatini anglashi, turli ijtimoiy me’yorlardan xabardorligi va
ularga rioya qilish bilan bog’liqdir. Bunda fuqarolar tomonidan jamiyat taraqqiyoti
yo’lida amalga oshiriladigan o’zaro birdamlik, o’zaro hamkorlik singari ixtiyoriy
faoliyatda ishtirok etish ham nazarda tutiladi. Bunday holatda fuqaroviylikda huquqqa
nisbatan ma’naviyatning ustuvorligi namoyon bo’ladi. Aslida, an’anaviy jamiyatlarda
223
fuqaroviylik huquqiy mazmunda emas, balki ko’proq ma’naviy axloqiy ko’rinishda
namoyon bo’lishi o’z isbotini topgan.
O’tgan asrda fuqaroviylik vatanga sadoqat va vatanparvarlik sifatida talqin etilsa-
da, u asosan mafkuralashgan ko’rinishda namoyon bo’ldi. Ko’pchilik hollarda
fuqaroviylik vatanparvarlik bilan aralashib ketishi kuzatilgan. Aslida esa
vatanparvarlik fuqaroviylikning bir ko’rinishidir, xolos. Fuqarolik jamiyati
fuqarolarning oddiygina yig’indisi bo’lmagani singari fuqaroviylik ham faqat
individuallik ahamiyatiga ega bo’lgan hodisa emas. Fuqaroviylik bir mamlakat
hududida yashovchi fuqarolarning o’z vatanlariga sodiqligi, qonunlarni hurmat qilishi,
ularga so’zsiz bo’ysunishi, shuningdek vatannni himoya qilish va umummilliy
ahamiyatga ega bo’lgan masalalarda o’z faolligini namoyon qilishni nazarda tutadi.
Fuqaroviylikka nisbatan turli fikrlarni umumlashtirsak, u holda unga nisbatan
quyidagicha ta’rifni qo’llash mumkin: “Fuqaroviylik bir tarafdan, jamiyatda shaxsning
oliy darajada mustaqilligini anglatsa, ikkinchi tarafdan, kishilarning jamiyat hayotidagi
ishtirokida namoyon bo’ladigan yuqori darajadagi o’zaro birdamlikni nazarda tutuvchi
qarashlar majmuini ifoda etadi”.
Quyidagilar fuqaroviylikni ifoda etuvchi muhim jihatlardir:
-
fuqaroning o’z haq-huquqlarini anglab etishi va uni amaliyotda qo’llay olish
ko’nikmasi;
-
boshqa fuqarolarning haq-huquqlarini e’tirof etish va hurmat qilish;
-
fuqaroning o’z xatti-harakati uchun shaxsiy mas’ud ekanligi;
-
shaxsning davlat va jamiyat oldida o’zining huquqiy va axloqiy jihatlardan
mas’ullgini anglash;
-
fuqarolarning bir-birlari bilan o’zaro tengligi;
-
yuksak ma’naviy-axloqiy mezonlarga asoslangan holda ijtimoiy voqeliklarga
nisbatan ob’ektiv va tanqidiy yondashuvlarga ega ekanligi;
-
hokimiyat organlari, boshqa fuqarolar va jamoat birlashmalari bilan ijobiy
muloqot yuritish va hamkorlik qobiliyati;
-
bir mamlakat, jamiyat va davlatga, shuningdek unga tegishli bo’lgan huquqiy,
madaniy va tilni o’zida namoyon qilgan, o’zini o’zi anglab qobiliyatini egallagan
224
shaxs.
Fuqaroviylikni shaxsning faolligi darajasi nuqtai nazaridan shartli ravishda
quyidagi darajalarga ham ajratib ko’rsatish mumkin:
-
fuqaro mas’uliyatli, ongli va vijdonli bo’lsa, uni dastlabki pog’onada, ya’ni
fuqaroviy xususiyatlarga ega bo’lgan shaxslar qatorida baholash mumkin;
-
agar fuqaroda atrofda bo’layotgan voqea-hodisalarga nisbatan ma’lum bir
munosabat bildira olish qobiliyati shakllangan bo’lsa, uni o’z fuqaroviy nuqtai nazariga
ega bo’lgan shaxs sifatida e’tirof etish mumkin;
-
agar fuqaro o’z haq-huquqlari va burchi, ulardan amalda foydalanish yoki
bajarish ko’nikmalarini egallagan bo’lsa, uni faol fuqaro sirasiga qo’shish mumkin.
Fuqaroviylikning tugal yoki to’kis ekanligini quyidagi mezonlar vositasida talqin
qilish mumkin:
1.Agar fuqaroviy pozitsiya hali shakllanmagan, fuqaroviy xususiyatlar, o’z haq-
huquqlari uchun kurashish istagi to’liq namoyon bo’lmasa, u fuqaroviylikning eng quyi
darajasi turgan bo’ladi.
2.Fuqaro o’z haq-huquqlari uchun kurashishga moyil bo’lsa, u haqda o’z bilim va
qobiliyatini namoyon qilishga tayyor bo’lsa, bundau fuqaroviylikning o’rta darajasini
egallagan bo’ladi.
3.Agar shaxsda fuqaroviy xususiyatlar hamda faol fuqarolik pozitsiyasi to’liq
shakllangan, o’z haq-huquqlari uchun amaliy harakatga kirish ishtiyoqi yaqqol
namoyon bo’layotgan bo’lsa, u holda uni yuqori darajada fuqaroviylik namoyon
qilayotgan shaxs sifatida talqin etish mumkin.
Fuqaroviylik shaxsning siyosiy jihatdan komillikka erishishi bilan uzviy ravishda
bog’liq bo’lib, komillik darajasiga etgan shaxs siyosiy jarayonlar va hodisalarga
qiziqish bilan qaraydi, ro’y berayotgan voqelikni mustaqil ravishda tahlil qilish
qobiliyatiga ega bo’ladi. Aynan ana shunday qobiliyatga ega bo’lgan fuqaro kezi
kelganda o’z vatani taqdiri uchun befarq bo’lmaydi, vatan uchun o’zining fidoyiligini
namoyon qiladi. Vatanparvarlik ruhiyatini o’zida o’zlashtirgan, mas’uliyat hissiga ega
bo’lgan, siyosiy madaniyati yuksak va o’zining siyosiy ongini boyitib boradigan
jamiyat a’zosini haqiqiy fuqaroviylikka ega bo’lgan shaxs sifatida baholash mumkin.
225
2019 yil 9 yanvarda «Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish to’g’risida»gi PF-5618 son Prezident
Farmoni
e’lon qilindi. Sal oldinroq Prezidentimiz O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 26 yilligiga bag’ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruzasida shunday degan
edi: “jamiyatda huquqiy ong va huquqiy
madaniyatning shakllanishi, avvalambor, tarbiya va muhit bilan bevosita
bog’liqdir....Biz jamiyatimizda huquqiy madaniyatni lozim darajada shakllantirmas
ekanmiz, huquqbuzarlikka chek qo’ymas ekanmiz, qonunni buzish holatlari davom
etaveradi.Qonunlarga hurmat odamlarimizning huquqiy ongi va madaniyati asosida
shakllanadi. Ya’ni, ayrim kishilar jazodan qo’rqib qonunga itoat etsa, boshqalar
bolalikda olgan tarbiyasiga ko’ra qonunni hurmat qiladi. Shu bois birinchi navbatda
aholi, ayniqsa, yoshlar o’rtasida huquqiy tarbiyani keng yo’lga qo’yishimiz lozim”.
Huquqiy tarbiya, huquqiy savodxonlik, huquqiy ong, huquqiy madaniyat, qonun
ustuvorligi, huquqiy davlat kabi tushunchalar ko’pchilikka tanish, ammo ularning asl
ma’nosini qay darajada idrok etamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |