|
Bolani qo‘rqitmang, asorati yomon!
Kichkintoyingiz qaysarlik qilganida uni albatta so‘zingizga kirishga majburlaysiz. Bunda ko‘pincha qo‘rqitish usulini tanlaysiz. Masalan? u «dori ichmayman» deb xarxasha boshlasa, darrov «do‘xtirni chaqiraman, ukol qiladi», deysiz. Bola qo‘rqqanidan «zahardekkina» tabletkani shu zahotiyoq yutib yuboradi. Yoki uzun qish kechalarida bola hadeganda uxlayvermasa, «ajinalarga berib yuboraman» deya dag‘dag‘a qilasiz. Shu gapni eshitganidan keyin bolakay ko‘zlarini qattiq yumib oladi. Xullas, mana shu qo‘rquv hissi bola ruhiyatida saqlanib qoladi. Ulg‘ayganida dev-ajinalar haqida eshitsa, qo‘rqmaydi-yu, lekin vujudi seskangandek bo‘ladi. Demak, bolaligida his etgan qo‘rquv tuyg‘usidan «asorat» qolgan! Qo‘rquv ifodasi ruhshunos olimlarning aniqlashicha, qo‘rquv bolada bir necha holatlar orqali ifodalanar ekan.
Go‘dakdagi qo‘rquv holati o‘z-o‘zidan jur’atsizlikni yuzaga keltiradi. Chunki bunda bolakayning irodasi susayib, o‘ziga nisbatan ishonchi yo‘qoladi. Shu holat bora-bora vahimachi bo‘lib qolishga olib keladi. Vahima esa anchagina xastaliklarni keltirib chiqarishini yaxshi bilamiz.
Aytaylik, bola qorong‘ulikdan qo‘rqadi. U qo‘rqqan paytda bosh miyasidagi qo‘rquvga nisbatan asab markazi boshqa asab markazlarini tormozlab, qorong‘ulikdan himoyalanishni yuzaga keltiradi. Kichkintoy qorong‘ulikka qaragani sari turli qo‘rqinchli sharpalar bosh miyasida aks etadi. Shunda u hadiksirab, qorong‘ulikka qarayveradi, asta-sekin vahimaga tushadi.
Qarabsizki, bu ruhiy holat fiziologik o‘zgarishlarni vujudga keltiradi: yuragi gupillab tez uradi, ko‘z qorachiqlari kengayadi, qon bosimi pasayadi, rangi oqarib, sovuq ter bosadi. Ba’zan qattiq qo‘rquv ta’sirida bolada nutq faoliyati buzilishi, og‘iz qiyshayib qolishi kuzatilishi, yoki u hushdan ketishi ham mumkin.Qorong’ulikdan qo’rqish juda ham keng tarqalgan turlaridan hisoblanadi. Psixologlarning fikricha ushbu holat ong osti bilan joylashgan bo’lib, o’z – o’zini saqlashning tabiiy instinkti ekan. O’tmishga qaytib, nima uchun bolaning xavfsizligi yorug’lik bilan bog’liqligini va qo’rquvi qorong’ulik bilan bog’liqligini javobini topishimiz mumkin
Agarafobiya — maydoncha yoki ko‘chada yurishdan qo‘rqish;
Kaustrofobiya — eshikni berkitib, uyda o‘tirishdan qo‘rqish;
Monofobiya — uzoq vaqt yolg‘iz qolishdan qo‘rqish;
Nazofobiya — kasal bo‘lishdan qo‘rqish;
Eyrotrofobiya — ko‘pchilik oldida uyalib qolishdan qo‘rqish.
Bola o‘spirinlik yoshiga etganda qorong‘ulikdan qo‘rqishi, atrof zim-ziyo bo‘lganda hadiksirashi ko‘pincha odat tusiga kiradi. Natijada bu hadik ortida bola o‘zining ko‘plab qobiliyatlarini boy beradi, hatto uning iqtidori yo‘qqa chiqadi. ksariyat hollarda bolalarda duduqlanish ularning 3 yoshida yoki maktabga tayyorgarlik oldidan paydo bo‘ladi. Olimlarning kuzatishicha, bu vaqtda qo‘rquv hissi kuchayib, bolaning asab tizimida zo‘riqishlar yuz beradi. Ayniqsa, ilk bor bog‘chaga borgan yoki 1-sinfga chiqqan bolalar qo‘rquv hissini har lahzada sezib turishadi. Shuning uchun ular yangi joyga moslasholmay qiynaladi. Bu esa bolalarda duduqlanishni keltirib chiqaradi.
Qo‘rquv tufayli duduqlanadigan bolalarni ota-ona battar siquvga olishadi. Hatto unga «to‘g‘ri gapir» deb qo‘l ko‘tarishi ham mumkin. Bu esa boladagi kasallikni yanada kuchaytiradi. Kattalar duduqlanadigan bolalarga qo‘pollik qilish, ularni jazolash va uyaltirishdan saqlanishlari kerak. Shundagina bola asta-sekinlik bilan to‘g‘ri gapirishga o‘rganadi. Agar bolaga etarlicha mehribonlik ko‘rsatilmasa, uni oiladagi kattalar huda-behuda qo‘rqitaversa, kichkintoyning ruhiyati shikastlanadi. Dahshatli filmlarni ko‘rish ham bola asab tizimi faoliyatini susaytirishi mumkin. Irodali bo‘lsa, dard yuqmaydi. Doim qo‘rquv ostida yashagan bolaning fe’l-atvori yomon tomonga o‘zgaradi. Yomon xulq esa mijoz buzilishlariga ham olib keladi. Shunday ekan, bolani oiladagi nosog‘lom muhit va qaltis vaziyatlardan yiroq tutish zarur. Farzandlari dovyurak va qo‘rqmas bo‘lib o‘sishlari uchun ota-ona qunt va chidam bilan harakat qilmog‘i kerak. Masalan, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari bola irodasini chiniqtiradi. Buni hech bir ona unutmasligi lozim. Agar bolaning irodasi kuchli bo‘lsa, jismonan va ruhan sog‘lom holda voyaga etadi. Qo‘rquv hissi esa uni har jihatdan ojiz qilib qo‘yadi. Fikrimizni aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, bolada yaxshi narsalarni eslab qolishiga ko'makchi bo'lishimiz, yomon narsalarni esa eslab qolmasligi uchun uni chalg'itish va doim yaxshi gapirish kerakligini aytmoqchimiz.
Bolalarda kunduzgi qo'rquv bor:
Tabiiy (o'z-o'zini himoya qilish instinktiga asoslangan): o'lim, zulmat, balandlik, hayvonlar, elementlar, baland tovushlar, yopiq joylar, og'riq qo'rquvi.
Ijtimoiy: yolg'izlik qo'rquvi, odamlar, jazo, kechikish, hukm qilish.
Vaziyat: qo'rquv psixotravmatik vaziyatning natijasi sifatida (ko'lda deyarli cho'kib ketgan bola, endi hovuzda suzishdan qo'rqadi).
Shaxsiy: qo'rquv bolaning o'ziga xos xususiyatlariga (uyatchanlik, izolyatsiya, tashvish) bog'liq.
Tasavvur: hayvonlardan qo'rqish, yashil qo'l, qora niqob va boshqalar.
Kuchli qo'rquv yoki fobiya: inson hayotidagi har qanday hodisa yoki hodisa bilan bog'liq kuchli va chidamsiz qo'rquv.
Psixologlarning aytishicha: qo'rquv tuyg'usi salbiy rangga ega bo'lsa-da, kichik miqdorda ham foydali bo'lishi mumkin. Va umuman olganda qo'rquv va fobiya bo'lishi tabiiydir. Bu degani, hech narsadan xalos etadigan qo'rquvga duch keladigan har bir inson qo'rquv ostida butun hayotini yashashi kerak degani emas. Fobiya muammoga aylanganda, u bilan jang qilish kerak, ammo qo'rquvning har qanday ko'rinishini yo'q qilish tabiatga qarshi borishni anglatadi. Tarixiy jihatdan noaniqlik qo'rquvi insonlarni salbiy tashqi omillardan himoya qiladi.Bundan ko’rinib turibdiki, aksariyat hollarda qo’rquvga sabab bo’luvchi vaziyatlar ota – ona tomonidan yaratilyapti. Bolalarni tarbiyalashdan oldin ularning ota – onalari tarbiyalashimiz lozim. “Farzand uchun eng yaxshi tarbiya – bu onaning mehridir”. Ota – onalarning eng asosiy mashg’uloti – farzandlarni mexr bilan psixologik sog’lom qilib tarbiyalashdir. Shunday qilib, agar qiz bolaligida onaning avtoritar ta'sirini boshdan kechirgan bo'lsa, u holda onaning o'zi bo'lib, bola bilan qat'iy va prinsipial bo'lib qoladi, bu unga norozilik yoki nevrologik kasalliklarga olib keladi. Bolaning ijobiy ta'siridan mahrum bo'lgan otasining o'g'li bo'lmagan bola o'g'lining otasi bo'lmasligi va unga kundalik xavf-xatarlardan va qo'rquvlardan himoya qilish uchun yetarli tajriba berish lozim. Bundan tashqari, maktabgacha yoshdagi bolalarda ota-onalarning ajralishi qizlarga qaraganda o'g'il bolalarga nisbatan ko'proq salbiy ta'sir ko'rsatadi. Oiladagi otaning ta'sirining yetishmasligi yoki uning yo'qligi o'g'il bolalar bilan tengdoshlari bilan muloqot qilish uchun tegishli yarim ko'nikmalarni shakllantirishni eng qiyinlashtirishi, o'zlarini shubha ostiga qo'yishi, tasavvurga ega bo'lsa-da, zaiflik va qo’rqoqlik hissi, ammo xavfli ongni to'ldirishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
