|
Ta'qib qiluvchi qo'rquv - u bola bilan sodir bo'lgan konkret holat sababli paydo bo'ladi, so'ng esa shu kabi takroriy holatlar yuzaga kelsa ta'qib etaveradi.
O'ylab topilgan qo'rquv (eng ommabop)- u ma'lum holat bilan yuzaga kelmaydi, aksincha bola o'zi u yoki bu yerda eshitgan yoki ko'rgan narsa yoki holatni o'ylab topib, uni tasavvurida rivojlantiradi.
QORONG'ULIKDAN QO'RQISH - O'YLAB TOPILGAN QO'RQUV.
U bolaning boy tasavvuri bilan bunyod etiladi, bola qorong'ulikni qo'rqinchli va dahshatli narsalar bilan bog'laydi. Masalan suvdan qo'rqish agar bola biron marta cho'kish holati yoki shunga yaqin holat bo'lib o'tgan bo'lsa bo'lishi mumkin. Shunga o'xshash holat yuzaga kelmagan bo'lsa ham o'ylab topilgan bo'lishi ham mumkin.
Aksariyat holatlarda ota-onalarning o'zlari bolalarda qo'rquv hissining paydo bo'lishiga bilmagan hollarida ham ta'qib qiluvchi, ham o'ylab topilgan qo'rquvlarning paydo bo'lishiga sababchi bo'lib qolishadi. Bolada qo’rquvni yoki unga moyillikni rivojlantiradigan holatlar. Ulardan ba’zilarini quyidagilar:
1. Imitatsiya– bola bizning ko’plab qo’rquvlarimizni qabul qilganda. Biz, kattalar, itlardan, o’g’rilardan, momaqaldiroqdan, chaqmoqdan yoki olovdan qo’rqib, o’zimizga tushunmay, qo’rquvimizni go’dakka yetkazamiz. Bolani o’ziga zarar etkazmaslik yoki jarohat olmaslik to’g’risida ogohlantiruvchi g’amxo’r ona doimo qo’rquv yoki xavotirni “nurga aylantiradi”, bu ko’pincha bolaga yuqadi. Xavotir, odatda, uning qalbida uzoq vaqt yashaydi, hatto haqiqiy xavf bo’lmasa ham.
2. Travma – bu bola ruhida uzoq vaqt iz qoldiradigan tajriba. Masalan, belanchakdan yiqilish, itni tishlash yoki muvaffaqiyatsiz ishlash bolalarimizni nafaqat jismoniy, balki psixologik jihatdan ham shikastlantiradi.
3. “Jazo – adovat – ayb” tizimi.Biz kattalar doimo go’dakka baqirganimizda, unga tahdid qilganimizda va uni jazolaganimizda, bizda, ota-onamizga nisbatan adovat asta-sekin unda to’planib qoladi va natijada u bizning aybimizni oldimizda his qiladi. Axir biz uning yaqinlarimiz, ba’zida biz unga juda mehribonmiz. Natijada, bola dushmanligini yashirish kerakligini tushunadi, ammo unga buni qilish qiyin. Va u aynan shu bizga nisbatan noxushlik tuyg’usidan qo’rqishni boshlaydi, yashirin va bezovta bo’ladi.
Qo’rquv, shuningdek, bolaning ba’zi bir ortiqcha me’yorlarimizni bajara olmasligidan kelib chiqishi mumkin , ular shunchaki uning kuchidan tashqarida. Ammo u bizning sevgimiz va ishonchimizni yo’qotishdan qo’rqadi, bu ham qo’rquvga olib keladi, biz bilan munosabatlarida qo’rquv muhiti yaratadi. Qo’rquv farzandlarimizni irodasiz, qo’llab-quvvatlashga muhtoj, yangi dahshat paydo bo’lishiga moyil qiladi. Axir bir narsadan qo’rqish bu dunyodagi hamma narsadan qo’rqish demakdir. Ko’pincha ukol bilan qo’rqqan bolani shprits, vrach, vrachlik punkti va hattoki shifoxonaning hidi qo’rqitishi odatiy holdir.
Masalan bu yerda oddiy misolni keltirib o'tish mumkin. Kuzatgan bo'lsangiz, ba'zida bola yiqilganida ota-onalarning qo'rqib ketishi ularning yuzlarida shundoqqina aks etadi. Va ayrim holatlarda (jiddiy yiqilish bo'lmasa ham) bola og'riqdan emas, ota-onasining holatini ko'rib yig'laydi. Bunday holatda ichingiz tirnalsa ham, tinch va osuda ko'rinishni saqlab ko'ring va : "Tur bolajonim, hech narsa bo'lmadi, qayerga shuncha shoshib chopib ketyapsan?". Ana shunday so'zlardan so'ng bolani kuzatib ko'ring. Odatda biz bola yiqilsa bunday deymiz: "Bechoraginam, yiqildingmi? Qattiq urdingmi? Hech qayering og'rimayaptimi?" Mana shu ikki oddiy misol orqali biz bola ongida o'zgarishni paydo bo'lishiga sababchi bo'lamiz.
Birinchi holatda bolada yiqilishdan bo'lgan og'riqni unutish va bu narsa bola uchun jiddiy o'ylantiradigan narsa emasligini degan fikrni harakat va munosabatimiz bilan tushuntirgan bo'lamiz. Ikkinchi holatda esa aksincha, bolada birinchidan ushbu holatga nisbatan negativ munosabat va yiqilish juda jiddiy narsa ekanligini bola ongida muhrlanib qolishiga sababchi bo'lib qolishimiz mumkin. "Qo'rquv qayerdan kelib chiqadi?" degan savolga qo'rquvga olib keladigan yoki to'g'ridan-to'g'ri qo'rquvga soladigan omillar ro'yxatini quyida keltirilgan.
Qo'rquv paydo bo'lishiga ta'sir qiladigan muhim tarkibiy qismlardan biri insonning xayolparastidir. Aslida, bu qo'rquvlar bolaligida tug'iladi.
Ko'pincha bolalikdan qo'rqish takliflar bilan bog'liq, psixologiya bu keksalarning yoshi kattalar tomonidan ongli ravishda qo'rqitilishiga sabab bo'lgan. Bu ba'zan o'qituvchilar, ota-onalar biron bir sababga ko'ra biror narsaga erishish uchun bolalarga tushuntirishga dangasa bo'lishlari bilan bog'liq.
Ba'zan qo'rquvga tanadagi fiziologik o'zgarishlar, kasalliklar, psixologik muammolar sabab bo'lishi mumkin. Masalan, ruhiy tushkunlikka duchor bo'lganlar ehtimol qo'rquvga tushishadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
