O‘zbekiston respublikasi madaniyat vazirligi o‘zbekiston davlat san’at va madaniyat instituti xalq ijodiyoti fakulteti

2.3 Hamza Hakimzoda Niyoziy dramaturgiyasi (1889—1929)

O’zbek adabiyotining asoschilaridan biri, atoqli dramaturg, teatr tashki­lotchisi, Hamza Hakimzoda Niyoziy Qo’qon shahrida tabib oilasida tug’ilgan. Avval eski maktabda, so’ng madrasada tahsil ko’rgan. Fors, arab, rus tillarini o’rganib, 14—15 yoshlaridan «Nihoniy» taxallusi ostida she’rlar yoza boshlaydi. Toshkentda tez-tez bo’lib, atoqli ma’ri­fatparvarlardan Munavvar qori Abdurashidxon, Abdulla Avloniy kabi adib va ziyolilar bilan do’stlashadi. Jadidchilik harakatining taraqqiyparvarlik mohiyatini chuqur anglab, o’zi maktablar ochadi va o’quv qo’llanmalari yaratib, o’sha davr matbuotida turli maqolalar bilan chiqib, xalqni ilm-ma’rifatga da’vat etadi.

Hamza Hakimzoda xalqning ma’naviy takomilida teatr san’atining nechog’li katta ahamiyatga ega ekanini ma’rifatparvarlar orasida eng birinchilardan bo’lib sezdi va bu sohada matonat bilan faoliyat ko’rsatdi. 1915-yili u Qo’qonda havaskorlik truppasi tashkil etib, uning birinchi pardasini o’zining «Zaharli hayot» pyesasi bilan ochdi. 1918-yili «Farg’ona sayyor truppasi»ni tashkil etadi, respublikada madaniy-oqartuv ishlarini yo’lga qo’yish bo’yicha xizmat safarlarida bo’lib, Andijon, Xorazm, Xo’jayli teatr truppalarini tashkil etish va jonlashtirishda o’z hissasini qo’shdi.

Hamza Hakimzoda dramaturgiya sohasida boy meros qoldirgan. «Zaharli hayot» pyesasidan so’ng «Nurmuhammad domlaning kufr xatosi», «Muxtoriyat yoki avtonomiya», 1918-yildan boshlab «Boy ila xazmatchi», «Kim to’g’ri?», «Tuhmatchilar jazosi», «Farg’ona fojialari» tetrologiyasi, «Loshmon fojialari» trilogiyasi va 1920-yillar davomida «Paranji sirlaridan bir lavha», «Maysaraning ishi» (1926) asarlarini yaratdi.

Hamza o’z asarlarini o’zi sahnalashtiruvchi va ba’zida o’zi rollar ijro etuvchi rejissor va aktyor ham edi. «Boy ila xizmatchi», «Tuhmatchilar jazosi» kabi pyesalarni o’zi sahnalashtirib, ularda ijrochilikka Muhiddin qori Yoqubov, Mariya Kuznetsova kabi aktyorlarni jalb etib, aktyorlarning to’ng’ich bo’g’inini yetishtirishga muhim hissa qo’shdi. Hamzaga 1926-yili «O’zbekiston xalq yozuvchisi» unvoni beriladi. Madaniy-oqartuv ishlarini yo’lga qo’yish maqsadida u Shohimardonga boradi va 1929-yilning 18- martida o’sha yerda fojiali halok bo’ladi.

HAMZA HAQIDA IKKI ALLOMA SHARXI

U Behbudiy, A. Avloniy, Fitrat, A. Qodiriy, Cho’lpon bilan birga XX asr o’zbek adabiyotining tug’ilishi va rivojiga salmoqli ulush qo’sha olgan betakror ijodkordir...

Hamza dramalari muhim ijtimoiy-siyosiy va axloqiy masalalarga bag’ishlangan. Ular dramatik keskinligi, fojiaviy ruhi va qahramonlik pafosi, epik ko’lami, obrazlarning yorqin va sahnabopligi bilan ajralib turadi. Hamza, o’zi ayni paytda rejissor va aktyor bo’lganligi uchun ham tomoshabop, qiziqarli sujetli dramalar yarata oldi...

Hamza komediyalari, dramalari va umuman, ijodida o’zbek milliy tafakkurining yorqin namunasini ko’rish mumkin. Milliylik, milliy o’ziga xoslik, bir so’z bilan aytganda, milliy joziba har bir xalqning badiiy adabiyotining boshqa xalqlar adabiyotidan ajratib turuvchi va jahonning son-sanoqsiz adabiyotlari davrasida teng huquqli bir a’zo sifatida yashashiga kafil bo’luvchi bosh omildir.

Haqiqiy yozuvchi — chin talant sohibida u mansub xalqning ham, adabiyotining ham milliy xususiyatlari, belgilari aks etadi. Jumladan, Hamzada o’zbek xalqining qalbi, yuragi, uning ruhi, xarakteri, psixologiyasi, tili, dard-armoni mujassamlashgandir. Shuning uchun ham uning asarlarida o’zbek xalqining milliy o’ziga xosligi tiniq, ravshan aks etdi. Uning asarlarida XX asr boshidagi o’zbek xalqi hayotining, turmushining ko’pgina manzaralarini, shu davrdagi uning kayfiyatini, ruhini, intilishlarini, ilg’or harakatlari va ayni chog’da psixologiyasidagi illatlarini aniq ko’rish, bilish mumkin.
Salohiddin Mamajonov, «XX asr o’zbek adabiyoti
tarixi», «O’qituvchi» nashriyoti, 1999-yil,
104—109—110-betlar.
O’ttizinchi yillarning oxiri teatrga Hamza dramaturgiyasining yana kirib kelishi bilan qayd etildi. «Boy ila xizmatchi» asarining benihoya muvaffaqiyatli sahnalashtirilishi madaniyatimiz tarixida «Hamlet»dan so’ng erishilgan teatrning eng zalvarli yutuqlaridan deb baholandi. Boshqacha aytganda, u rejissor va aktyorlar badiiy kamolotining dalili bo’ldi. Bu o’zbek sahnasida realizmning uzil-kesil qaror topishini ko’rsatdi. «Boy ila xizmatchi» tomoshabinning eng sevikli spektakli bo’lib qoldi. Spektakl 1939-yildan to 1982-yilgacha 867 marta o’ynaldi.
Mamajon Rahmonov, «Hamza nomidagi O’zbek
Davlat akademik drama teatri tarixi», 145-bet.

HAMZA PYESALARIDAN NAMUNALAR

«Zaharli hayot yoxud ishq qurbonlari» Hamzaning jadidchilik ruhida yozilgan pyesasi bo’lib, unda Maryamxon va Mahmudxon degan ikki yosh­ning bir-biriga yetisha olmay, jaholat qurboniga aylanishlari haqida hikoya qilingan.

Pyesa birinchi bor 1915-yili muallifning o’zi boshchiligida Qo’qon havaskorlari ijrosida o’ynalgan.

1976-yili «Yosh gvardiya» (Abror Hidoyatov nomli) teatrida B. Ixtiyorov rejissorligida (Maryamxon — A. Begmatova, Mahmudxon — M. Rajabov) sahnalashtirilgan. Yana Qarshi «Muloqot» studiyasi (rejissor A. Abdunazarov) va qator viloyat teatrlarida sahnaga qo’yilgan.