106
Tibbiy mezon shundan iboratki, vosita, modda, dori markaziy
asab tizimiga o‘ziga xos (eyforik, sedativ, gallyutsinogen va boshqa)
ta’sir ko‘rsatishi va bu ta’sir uni notibbiy maqsadlarda qo‘llashning
sababi bo‘lishi kerak.
Ijtimoiy mezon esa notibbiy maqsadlarda ishlatish ijtimoiy
ahamiyat kasb etadigan miqyosga yetganligini nazarda tutadi.
Yuridik mezon yuqorida keltirilgan ikki shart-sharoitdan kelib
chiqadi hamda tegishli vakolatli bosqich mazkur vositani
narkotik
vosita deb topishi va uni narkotik vositalarning maxsus ro‘yxatiga
kiritishini talab qiladi.
Mazkur mezonlarning yo‘qligi dori vositasi yoki kimyoviy
(sintetik, biologik, o‘simlikka oid) moddani, hatto suiiste’mol
qilish
vositasi bo‘lishi va kasallik holatini keltirib chiqarishi mumkin
bo‘lgan taqdirda ham narkotik vosita yoki modda deb topmaslik
uchun asos bo‘ladi. Bunday modda zaharvandlik (toksikomaniyaga
oid) moddasi deb hisoblanishi mumkin. Ushbu modda narkotik
vositalar ro‘yxatiga kiritilgan taqdirdagina uning noqonuniy
ishlatilishi milliy jinoyat qonunlaridagi tegishli moddaning
qo‘llanishiga sabab bo‘la oladi.
«Narkotik vosita» terminidan to‘g‘ri foydalanish narkotiklar
bo‘yicha xalqaro konvensiyalarni tuzishda nihoyatda katta ahamiyat-
ga ega. «Narkotik vositalar» terminini qo‘llashda ushbu moddalarni
nostrifikatsiya qilish va belgilangan tartibda
Narkotik vositalar
to‘g‘risidagi Yagona Konvensiyaning tegishli ro‘yxatiga kiritish
masalalarini ko‘rib chiqish, narkotik deb ataluvchi moddalar ishlab
chiqarish hajmini xalqaro nazorat organlari bilan kelishib, BMTga
ushbu moddalarni ishlab chiqarish, iste’mol qilish, eksport va import
qilish masalalari bo‘yicha muntazam axborot berish orqali ishlab
chiqarish hajmini cheklashni nazarda tutuvchi qonunchilik hujjatla-
rini inobatga olish lozim. Narkotiklar deb e’tirof
etilgan moddalar
faqat 1961-yilgi Yagona Konvensiya doirasida tomonlarni o‘zaro
xabardor qilish va BMTning nazorat organiga axborot berish orqali
eksport va import qilinishi lozim.
Shunday qilib, «narkotik vositalar» terminini farmakologik nuqtai
nazardan qo‘llash yetarli emas, chunki bu tushunchaga nafaqat tibbiy,
balki huquqiy va ijtimoiy izoh berish zarur. «Narkomaniya» termini
107
nafaqat klinik nuqtai nazardan, balki tibbiy-yuridik va ijtimoiy nuqtai
nazardan ham ta’riflanadi va qonunda narkotiklar deb e’tirof etilgan
tegishli moddalar yoki dorivor vositalarni suiiste’mol qilish
turlarigagina qo‘llanishi mumkin.
«Narkotik vositalar» va «narkomaniya» tushunchalarini aniq
belgilab qo‘ygan Narkotik vositalar to‘g‘risidagi Yagona Konvensiya
kuchga kirganidan keyin hamda O‘zbekiston Respublikasining
jinoyat huquqi va boshqa huquqiy hujjatlarida narkotik vositalarni
g‘ayriqonuniy saqlash, ishlatish, iste’mol qilish uchun jinoiy yoki
ma’muriy jazo nazarda tutilganligini inobatga olib, narkotik
moddalarga kiritilmagan moddalar yoki dorivor vositalarni iste’mol
qilishda kasallik holati kelib chiqadigan hollarda «narkomaniya»
terminidan foydalanishga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida «narkomaniya»
va «toksikomaniya» terminlarini aniq ajratish zarurati yuzaga keladi.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligining buyruqla-
rida mazkur terminlarni to‘g‘ri ishlatish zarurligi ta’kidlangan. Ya’ni
«Narkomaniya» tushunchasini narkotik vositalarni iste’mol qilganlik
oqibatida yuzaga keladigan
kasallik holatlariga, «toksikomaniya»
terminini esa narkotiklarga kiritilmagan dorivor vositalar va boshqa
moddalarni qo‘llash oqibatida yuzaga kelgan kasallik holatlariga
nisbatan ishlatish zarurligi aytilgan. Bunday ajratish tibbiy emas,
balki birinchi navbatda huquqiy nuqtai nazardan kelib chiqadi.
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasining jinoyat kodeksida
narkotik vositalarni g‘ayriqonuniy ravishda ishlab chiqarganlik,
sotganlik va iste’mol qilganlik
uchun tegishli jazo choralari,
shuningdek narkomaniyaga chalingan shaxslarni albatta, jumladan
majburiy davolash nazarda tutilgan. Bu shaxslar narkotik vositalarni
tibbiy ko‘rsatmalarsiz qabul qilib, g‘ayriqonuniy harakatlar sodir
etishlari mumkin, buning oqibatida ularda ko‘pincha qaytarib
bo‘lmaydigan kasallik holatlari shakllanadi. Biroq bu qoidalar
kasallik holati narkotik vositalarga kiritilmagan moddalar yoki
dorivor vositalarni iste’mol qilganlik oqibatida yuzaga kelgan
shaxslarga tatbiq etilishi mumkin emas.
Binobarin «toksikomaniya vositalari va moddalari» degan boshqa
bir terminni ham izohlash zarurati yuzaga keladi. Ularga, 1961–1971-
yilda qabul qilingan Konvensiyalarga muvofiq,
narkotik yoki
108
psixotrop moddalarga kiritilmagan, ammo suiiste’mol qilish predmeti
hisoblangan va har xil o‘ziga xos kasallik holatlarini yuzaga
keltiradigan modda va vositalar kiritilishi lozim. Toksikomaniya
moddalari va vositalariga quyidagilar kiradi: 1) dorivor vositalar;
2) dorivor bo‘lmagan har qanday vositalardan olingan moddalar.
Bunda har qanday toksikomaniya moddasi xalqaro shartnomalarda
belgilangan tartibda narkotik modda deb e’tirof etilishi mumkinligini
unutmaslik kerak.
Narkomaniya va toksikomaniyaning klinik ko‘rinishlari juda
xilma-xildir. Narkomaniyaning turli shakllarining klinik manzarasi
suiiste’mol qilinayotgan narkotik moddaning xususiyatlariga bog‘liq.
Demak, narkotik vositalarni suiiste’mol qilish bilan bog‘liq kasallik
holatlarini tavsiflash uchun «narkomaniya» termini ko‘pincha ko‘plik
shaklida qo‘llaniladi, narkomaniyaning har bir shakli esa aniq nomga
ega bo‘ladi: morfinizm, kokainizm, gashishizm, nashavandlik va
hokazo.
Do'stlaringiz bilan baham: 
