O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a

Bosh miyaning shikastlanish hollari 
Tinchlik davrida ham bosh suyak shikastlanishi tez-tez uchrab 
turadi. Turli mamlakatlar statistikasi oxirgi o‘n yilliklarda bunday 
turdagi shikastlanishlar soni ko‘payganligidan dalolat bermoqda. Bu 
barcha turdagi transport vositalarining rivojlanishi hamda sanoat va 
qishloq xo‘jaligida texnikaning keng qo‘llanishi bilan bog‘liqdir. 
Urush davrida bosh suyak shikastlanishlari, kontuziyalar keskin 

---

96
ortadi. Tinchlik vaqtida bosh suyagining yopiq shikastlanishi hollari 
ko‘proq uchraydi. 
Bosh suyak shikastlanishi ochiq va yopiq, ya’ni bosh suyaklar 
yaxlitligining buzilishi yoki buzilmasligi bilan kechadigan turlarga 
bo‘linadi. Bosh suyakning yopiq shikastlanishi hollarini guruh-
lashtirish xususida ko‘pincha «kommotsiyalar» (miya chayqalishlari), 
«kontuziyalar» (miya lat yeyishlari), «kompressiyalar» (miyaning 
ezilishlari) atamalari qo‘llaniladi. 
Bunday lat yeyish hollarining to‘rt bosqichi ajratiladi: bosh-
lang‘ich bosqich, kuchaygan bosqich, kechki bosqich va ancha vaqt 
o‘tgan davr. 
Boshlang‘ich bosqichga 
ongning turli darajada va muddatga 
(karaxtlikdan boshlab komatoz holatgacha) buzilishi xos bo‘lib, ular 
bevosita shikastlanishdan so‘ng boshlanadi. Ong buzilishining 
asosida muhofaza xususiyatiga ega bo‘lgan miya hujayralari 
tormozlanish ko‘rinishlari yotadi. Ong buzilishining chuqurligi va 
davom etish muddati muhofazaviy tormozlanishning intensivligi va 
tarqalganligiga bog‘liq. Olingan bosh miya jarohatining og‘irligiga 
qarab ong buzilishining chuqurligi va davomiyligi haqida xulosa 
chiqariladi. Koma holatida bemorlarda har xil tashqi ta’sirlarga, 
jumladan og‘riq beruvchi ta’sirlarga javob reaksiyasining yo‘qligi, 
rang oqarishi, ba’zan yuzning ko‘karishi kuzatiladi. Aksariyat 
hollarda bosh miya jarohatidan bevosita keyin ong buzilishi komatoz 
darajaga yetmay gangish yoki esning kirarli-chiqarli bo‘lib qolishi 
tipi bo‘yicha kechadi. Bunda harakatlarda qo‘zg‘alish va 
atrofdagilarni aniq idrok etmaslik kuzatiladi. 
Ong tiniqlashgach ikkinchi bosqich boshlanadi. 
Kuchaygan 
bosqich 
2–8 hafta davom etadi. Bu davrda, ayniqsa og‘ir kommot-
siyalardan keyin, umumiy tormozlanish va barcha ruhiy reaksiyalar-
ning sekinlashshuvi, keskin adinamiya kuzatiladi. Eyforiya va 
tanqidiy qaramaslik bilan kechadigan psixomotor qo‘zg‘alishlar, 
hattoki psixomotor qo‘zg‘alishli o‘tkir shikastlantiruvchi psixozlar 
uchrashi mumkin. Shikastlanishdan keyingi o‘tkir davrning boshqa 
alomatlariga psixoz bilan keskinlashgan hollarda ham, psixozsiz 
hollarda ham harakat va ruhiyatning tormozlanishi, kayfiyat buzi-
lishlari bilan kechadigan jiddiy serebral asteniya simptomlari kiradi. 

---

97
Bu davrda fikrlashning qiyinlashuvi yorqin namoyon bo‘ladi, xotira 
buziladi, ruhiy toliqish va kuchli charchoq hollari kuzatiladi. Havo 
kontuziyasi bo‘lganida ba’zan kar-soqovlik sindromi namoyon 
bo‘ladi. Bosh miya jarohatlanishining o‘tkir davrida talvasa xurujlari 
va turli xil boshqa nevrologik simptomlar (falaj, shol) uchrashi 
mumkin. Yengil o‘tgan hollarda esa barcha kasallik ko‘rinishlari 
o‘tkir davrdayoq kamayadi, odatda asteniya ancha uzoq cho‘ziladi. 
Miya shikastlanishining 
kechki bosqichida 
ko‘pincha miya 
qobig‘i va qobiq ostidagi o‘zaro munosabatlarning ancha buzilishi 
bilan bog‘liq har xil isterik ko‘rinishlar kuzatiladi. 
Ancha vaqt o‘tgan davrda 
travmatik serebrosteniya, travmatik 
serebropatiya (uning turlaridan biri travmatik aqli ojizlik) va 
travmatik epilepsiya tipidagi qoldiq simptomlar kuzatiladi. 
Travmatik serebrosteniyaning 
ancha vaqt o‘tgan davri deganda 
beqarorlik hodisalar bilan kechadigan tamoman ishdan chiqish va 
toliqish sindromi tushuniladi. Bunday shaxslar yorqin ifodalangan 
affektiv tutaqishga ega bo‘lgan katta emotsional labillik jihatlar bilan 
ajralib turadilar. Noqulay tashqi sharoitda bemorlarning ahvoli 
yomonlashadi. Dam olish odatda ularning o‘zini his qilishi 
yaxshilanishiga olib boradi. Bemorlarda intellektual sohaga uncha 
zarar yetmagan. Asablarning tamoman ishdan chiqishi va diqqatning 
buzilishidan tashqari, xotiraning biroz pasayishi kuzatiladi. O‘tmish 
xotiralari ancha saqlanib qolgan bo‘ladi. 
Travmatik serebropatiyada ruhiy nuqsonlarning simptomlari 
ancha yorqin ifodalangan bo‘ladi, xotira buzilishi, diqqatning 
pasayishi, affektiv buzilishlar, ish qobiliyatining pasayishi kuzatiladi. 
Falajlik va shollik ko‘rinishidagi nevrologik va harakat buzilishlari 
aniq ko‘rinib turadi. Travmatik serebropatiyada psixopatologik 
buzilishlar ancha xilma-xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. 
Organik psixopatiya yoki psixopatiyasimon holat deb tavsifla-
nuvchi shaxsning shikastlanishi katta sud psixiatrik baholashda 
ahamiyatga ega bo‘ladi. Bunda emotsional beqarorlik bilan ajralib 
turuvchi affektiv-irodaviy buzilishlar psixikaning tamoman ishdan 
chiqishi bilan kechadi. Bemorlarda o‘ta ta’sirchanlik, «portlash» 
bilan bir qatorda arzimagan sabablar tufayli kayfiyatning o‘zgarishiga 
moyillik kuzatiladi. Travmatik serebropatiya bilan kasallangan 

---

98
ko‘pchilik shaxslar spirtli ichimliklarni suiste’mol qiladilar, bu esa 
shaxsdagi posttravmatik va alkogoldan bo‘ladigan o‘zgarishlar 
hissasini aniqlashda qiyinchiliklar tug‘diradi. 
Travmatik aqli zaiflikning 
asosiy belgisi oliy aqliy funksiya-
larning, birinchi navbatda tafakkurning buzilishi bo‘lib, bu tanqidiy 
qarashning buzilishi, xotiraning pasayishi, asablarning haddan 
tashqari toliqishida namoyon bo‘ladi. Miya aterosklerozi, alkogolizm, 
takroriy jarohatlar qo‘shilganida travmatik aqli ojizlik o‘sib boruvchi 
xususiyat kasb etishi mumkin. 
Travmatik epilepsiya.
Uning bosh miya jarohatlarining barcha 
hollariga nisbatan uchrash tezligi 6 %dan 50–60 %gacha o‘zgarib 
turadi. Travmatik epilepsiyaga psixopatologik ko‘rinishlarning xilma-
xilligi xosdir. Generalizatsiyalashgan talvsalar bilan kechadigan katta 
epilepsiya xurujlari, kichik xurujlar, qisqa vaqtga ongning o‘chishi, 
turli darajadagi va davomiylikdagi esi kirdi-chiqdi bo‘lish holatlari, 
kayfiyat buzilishlari uchrab turadi va ular salbiy kechinmalar bilan 
birga keladi. 
Sud-psixiatrik baholash.
Bosh miya shikastlanishining boshlan-
g‘ich davrida huquqbuzarliklar ong buzilishi komatoz darajaga 
yetmagan, balki gangish va esi kirdi-chiqdi bo‘lish (ong xiralashuvi) 
holatida bo‘lgan taqdirda sodir etiladi. Agar huquqbuzarlik bu davrda 
sodir etilsa, uni sodir etgan shaxs aqli noraso deb topiladi, chunki 
unda bu davrda o‘z harakatlarini tushunish, ayniqsa boshqarish 
imkoni bo‘lmaydi. 
Travmatik shikastlanishlarning kechki bosqichlarida, ijtimoiy 
mehnat adaptatsiyasi yetarli bo‘lgani holda xatti-harakatdagi 
muayyan tormozlanish hollari kuzatilishi mumkin. Ushbu holat 
subyektning o‘z xatti-harakatini boshqarishi mumkinligini istisno 
etmaydi va travmatik miya shikastlanishi psixopatologik variantida 
ko‘rilmog‘i kerak. Bosh miya shikastlanishining barqaror amnestik 
sindrom yoki travmatik aqli ojizlik ko‘rinishidagi og‘ir oqibatlarida 
aqli rasolik va muomala qobiliyatiga egalik masalasi salbiy hal 
qilinadi. Subyekt huquqbuzarlik sodir etganidan keyin katta 
oqibatlarga ega bo‘lgan bosh miya jarohatini olgan hollarda unga 
nisbatan jazo qo‘llash mumkin emasligi va tibbiy yo‘sindagi chora 
tayinlash masalasi kelib chiqadi. Agar ilgari sodir etilgan jinoyatlari 

---

99
uchun hukm qilingan shaxslarda travmatik psixoz takroran paydo 
bo‘lsa, yoki uzoq davom etsa, ular jazoni ijro etish muassasalarida 
saqlanishlari mumkin emas, balki komissiyadan o‘tkazilishlari hamda 
yashash joyida davolanishlari va kuzatilishlari kerak.