O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

Olinishi va ishlatilishi. Saxarozani maxsus zavodlarda qand lavlagi va shakarqamishdan olinadi, maltozani hayvon sutidan va polisaxaridlar gidrolizi oraliq mahsulotlaridan ajratib olinadi. Ulardan oziq–ovqat sanoatida foydalaniladi.


Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdagi §45 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.
   

52-DARS. Polisaxaridlar.


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga krahmal va sellulozaning tarkibi, tuzilishi, xossalari, shuningdek tabiatda uchrashi, halq ho‘jaligida ishlatilishi haqida BKM lar berish.


Darsning rejasi:

1. 
   Kraxmal va sellyulozaning:
   

1. 
   fizikaviy xossalari
   
2. 
   tabiatda uchrashi
   
3. 
   tuzilishi
   
4. 
   kimyoviy xossalari
   
5. 
   olinishi
   
6. 
   ishlatilishi
   

2. 
   Kraxmal xom ashyo sifatida:
   

1. 
   oziq-ovqat sanoatida-glyukoza va patoka olishda
   
2. 
   spirt olishda
   

3. 
   Sellyuloza xom ashyo sifatida:
   

1. 
   pirotehnikada portlovchi tarkiblar ishlab chiqarishda, tutunsiz porox ishlab chiqarishda
   
2. 
   sun’iy tolalar olishda
   

Krahmal. Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Kraxmal–oq rangli kukun modda, sovuq suvda, spirtda, efirda erimaydi. Qaynoq suvda bo‘kadi va kolloid eritma–kleyster hosil qiladi.
Kraxmal eng ko‘p tarqalgan o‘simlik uglevodi hisoblanadi; u barglarda fotosintez jarayoni natijasida hosil bo‘ladi va ildizlarda, ildiz tugunaklarida, urug‘ va donlarda to‘planadi:

• 
  Kartoshka tugunaklarida 20% atrofida
  
• 
  Bug‘doy va makkajo‘hori donlarida 70% atrofida
  
• 
  Guruchda 80% atrofida
  

Fotosintez jarayoni quyidagi umumiy tenglama bilan ifodalanishi mumkin:

6nCO₂  5nH₂O h xlorofill  (C₆H₁₀O₅)_n  6nO₂

Тuzilishi. Kraxmal–tabiiy polimer bo‘lib, uning tarkibi (C₆H₁₀O₅)_n umumiy formula bilan ifodalanadi. Kraxmal makromolekulalari struktura va o‘lchamlari bo‘yicha bir xil emas: chiziqli tuzilishga ega bo‘lgan molekulalarda C₆H₁₀O₅–bo‘g‘inidan bir necha yuzta bo‘lib, molekulyar og‘irligi bir necha yuz mingga teng bo‘lsa, tarmoqlangan tuzilishli molekulalarida bir necha ming C₆H₁₀O₅ bo‘g‘ini tutadi va molekulyar og‘irligi ham bir necha millionga boradi.
Kraxmal molekulasi asosan glyukozaning –xalqa shaklidagi quyida formulasi ko‘rsatilgan qoldiqlaridan tuzilganligini aniqlangan:
Selluloza. Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Sellyuloza (kletchatka)–oq qattiq tolasimon modda, ta’msiz va hidsiz, suvda va organik erituvchilarda erimaydi, doimiy suyuqlanish temperaturasiga ega emas. Тabiatda keng tarqalgan. Yuqori o‘simliklarning xujayra devorlarining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi:

•