O‘zbekiston Respublikasi Хalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan тoshkenт 2005

49-DARS. Sun'iy va sintetik yuvish vositalari


Darsning maqsadi: O‘quvchilarga sovunlar va sintetik yuvish vositalari haqida, yuvish vositalarining xususiyatlari hamda tabiatni muhofaza qilishning amaliy ahamiyatlarini tushuntirish.


Darsning rejasi:

1. 
   Yuvish vositalarining insonlar hayotidagi o‘rni
   
2. 
   Kir sovunlar
   
3. 
   Sintetik yuvish vositalari
   
4. 
   Yuvish vositalaridan foydalanishda atrof muhitni muhofaza qilish
   

Hozirgi kunda hayotimizni yuvuvchi vositalarsiz tasavvur qilish qiyin. Insonlar qadim vaqtlardan beri turli yuvuvchi vositalardan foydalanib kelishgan. Dastlabki vaqlarda oddiy suvning o‘zidan boshlab, kul va turli o‘simliklar va ularning urug‘lari siqmasidan, kul va yog‘larni birga qaynatib olingan suvli eritmalardan foydalanib kelishgan. O‘tgan XVIII asrdan esa inson hizmatida yog‘–moylarni ishqor bilan ishlov berib olingan sovunlar paydo bo‘ldi. Hozirgi davrda esa qimmatbaho ozuqa bo‘lgan yog‘–moylarni iqtisod etish zarurati sovun va boshqa yuvuvchi vositalarni ozuqa mahsulotlari bo‘lmagan boshqa manbalardan olish yo‘llarini izlab topishga majbur qilishi natijasida olingan turli–tuman yuvuvchi vositalardan foydalanilmoqda. Sovun olish uchun zarur bo‘lgan karbon kislotalarni parafinni oksidlash orqali olinmoqda. Yuqori spirtlarning sulfat kislotasi bilan murakkab efirlarining umumiy formulasi R–CH₂–O–SO₂–ONa bo‘lgan tuzlari asosida alkilsulfatli yangi yuvuvchi vositalar olinib amalda ishlatilmoqda. Ularning kalsiyli va magniyli tuzlari ham suvda yaxshi erish xususiyatiga egaligi (odatdagi sovunlardan farqli ravishda) qattiq suvli sharoitda ham yuvish imkonini bermoqda. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarilayotgan deyarli barcha yuvuvchi kukunlar asosiy tarkibiy qismi alkilsulfatlardan iborat. Sintetik yuvish vositalari yuz minglab tonna ozuqa xom ashyosini–o‘simlik moylari va hayvon yog‘larini tejash imkoniyatini yaratmoqda.

Yuvuvchi vositalaridan foydalanish jarayonida ularning parchalanmasligi suv va atrof–muhitni ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun, tabiatdagi mikroorganizmlar hayotiy faoliyati natijasida parchalanib ketadigan yuvuvchi vositalar yaratish hozirgi kun kimyosi oldida turgan eng dolzarb masalalardan hisoblanadi.


Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdagi §43 ni o‘qish hamda savol va topshiriqlarni bajarish.