O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧАҚНОВЧИ ЮЛДУЗЛАР - рав-
шан лиги қисқа вакт ичида минг ва ҳатто 
миллион марта ортиб, астасекин эски 
ҳолига қайтувчи юлдузлар. Мўътадил 
ҳолатида Ч.ю. анча хира бўлиб, кўзга 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
38
унча кўринмайди. Улар чақнаганда юл-
дуз портлаб, моддаси катта (секундига 
бир неча юз км дан минглаб км гача) тез-
ликда тарқалади ва атрофида жуда катта 
ўлчамли туманлик ҳосил бўлади. Ч. ю. 
янги ва ўта янги юддузлар деб ҳам ата-
лади. 
ЧАҒДАВУЛ, чангдовул (мўғулча — 
чағдаул, чағдуул) — 1) Чингизийлар, 
Темурийлар армиясида қўшиннинг орта-
рьергард қисми. Унга шаҳзодалар ва таж-
рибали лашкарбошилар қўмондонлик 
қилган; 2) қўшиннинг орт (арьергард) 
қисми қўмондони. Хива хонлигида отлиқ 
қоровул сардори ҳам Ч. деб юритилган. 
Бухоро хонлигида ҳарбий мансаблардан 
бири хисобланиб, қоровул, йўлчи ва жо-
сусдан юқори турган. Айни пайтда арьер-
гард қўшинида хизмат килувчи аскар ҳам 
Ч. истилоҳи билан ифодаланган. 
ЧАҒИЛЛИТЕПА — неолит даври 
макони (мил. ав. 5минг йиллик). Жойтун 
маданиятига оид ёдгорликлардан бири. 
Туркманистоннинг жан.да Копетдоғ 
tof олди текислигидаги Меана ва Чаа-
ча қишлокдари оралиғида. 1962— 63 
й.ларда текширилган. Ч. учта маданий 
қатламдан иборат, юқори қатламда архе-
ологик материаллар сакданиб қолмаган. 
Ўрта ва қуйи қатламларни қазиш вақтида 
бир хонали уйлар ва хўжалик хоналари 
очилган. Хоналардан рангли сопол идиш-
лар, тош қуроллар (пичоқ, қирғич, ўроқ 
ва б.) топилган. Ч. аҳолиси деҳқончилик, 
чорвачилик ва овчилик билан шутуллан-
ган. 
ЧАҒОН — 8-а. бошларида Хоразмда 
ҳукмронлик қилган хоразмшоҳ. Пойтахт 
Фир (Фил) ш. (қ. Кот)ца. хоразмшоҳнинг 
саройи жойлашган. Манбаларда ай-
тилишича, хоразмшоҳ Ч. ўзига қарши 
қўзғолон кўтарган халққа бошчилик 
қилган укаси Ҳурзод (Хўрзод) га қарши 
курашиш учун Хоразмга бостириб кир-
ган араблар лашкарбошиси Қутайба ибн 
Муслимдан ҳарбий ёрдам сўрайди ва ўз 
шаҳарларининг олтин калитларини унга 
юборади (711 й.). Ҳурзод бу пайтда ўз та-
рафдорлари билан Миздаҳқонда турган. 
Хоразмни босиб олишга 2 йилча тайёр-
гарлик кўрган Қутайба бу ихтилофдан 
унумли фойдаланиб, Ибн алАсирнинг 
ёзишича, 712 й.да ўз кўшини билан Фир 
ш.га бостириб кирган. Қутайбага қарши 
Ҳурзод қўшини мардлик билан кураш-
ган. Бироқ Ҳурзод жангда асир олиниб 
ўлдирилган. Хоразмшоҳ Ч. Ҳурзод та-
рафдорлари ва ўзига қарши чиқаётган 
Ҳамжир ҳокимларига қарши кураш 
олиб бориш учун яна Қутайбадан ёр-
дам сўрайди. ХоразмшоҳЧ. оқибатда 
араблар ҳукмронлигини тан олиб, улар-
га хирож тўлашга мажбур бўлади. Хул-
лас, Ч. ҳукмронлиги даврида Хоразм ўз 
мустақиллигини йўқотган. Хоразмшоҳ 
Ч.нинг қўшинлари арабларнинг Самар-
канд ва б. шаҳарлар устига қилган юриш-
ларида бир неча марта иштирок этганлар. 
Қутайба Хоразмни тарк этгач, ватанпар-
варлар Ч.ни хоинликда айблашган. Са-
росимада қолган Ч. — турклар, сўнгра 
Қутайба ҳузурига қочиб борган.
Ад.: История Хорезма, Т., 1976.