O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧАҒРИБЕК, Чағрибек Довуд (турк-
ча чағри — бургут)(990—1060.4.4, Са-
рахс) — Салжуқийлар давлати арбоби, 
саркарда. Салжуқнинг невараси ва сул-
тон Тўғрулбекнинг укаси. Тўғрулбек 
билан биргаликда кўчманчи ўғузлар 
— салжуқийларнинг ҳарбий бирлаш-
маларига бошчилик қилган. 1035 й. 
майда салжуқийлар Ч. ва Тўғрулбек 
қўмондонлигида Амударёни кечиб ўтиб, 
Амул (Чоржўй)ни эгаллаган ва Нисога 
йўл олган. Ғазнавийлар давлашиншнт 
султони Масъуд Ғазнавий уларга қарши 
ҳарбий кучлар жўнатган. Бу жангда 
ғазнавийлар қўшини мағлубиятга уч-
рагач, Масъуд Ғазнавий Ч.ка Деҳистон 
(Каспий денгизининг шарқий соҳили), 
Тўғрулбекка Нисо, Мусо байғуга Фаро-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
40
ва вилоятларини ҳамда уларга «деҳқон» 
унвонини беришга мажбур бўлган. 1036 
й.дек.да Ч. 4 минг қуролли отлиққа 
бош бўлиб, Ғозон, Гур, Сиёҳкўҳ орқали 
пойтахт Ғазнани эгаллаш учун ҳарбий 
юриш қилган. Ч. Марв, Андхўй, Шобур-
кон (Шибирғон)ни забт этиб, бу ерларда 
салжуқийлар ҳукмронлигини ўрнатган. 
1037 й. 22 апр.да Марвда Ч. номи хутбага 
қўшиб ўқилган ва унга «малик алмулук» 
ва «шаҳаншоҳ» унвонлари берилган. Ч. 
салжуқ амирларига қарши юборилган 
ғазнавийларнинг Субоши бошчилигида-
ги катта қўшинини мағлубиятга учрат-
ган. Бу пайтда Ч. Балх вилоятини ҳам 
ўзига бўйсундирган (1038 й. бошлари). У 
Тўғрулбек томонидан бутун салжуқийлар 
кўшинининг Олий бош қўмондони қилиб 
тайинланган.
Тўғрулбек Нишопурда султон деб эъ-
лон қилингач (1038 й. июнь), у бирода-
ри Ч.ка Деҳистон вилояти ҳокимлиги ва 
Марвни топширган. 1038 й.да Ч.ка Ни-
шопурдан Амударёгача бўлган Хуросон, 
шунингдек, Мовароуннаҳр ва Хоразм 
ҳудудлари теккан. Ч. кейинчалик Хоразм, 
Бухоро ва Балхда ҳам ўз ҳукмронлигини 
ўрнатди. Данданакон жангидш сўнг 
Тўғрулбек Хуросон ҳукмдори деб эълон 
қилинган. Ч. Марвни, Тўғрулбек Райни 
ўзларига пойтахт қилишган.
Ч. 1042—43 й.ларда 
Хоразмга 
юриш қилиб, пойтахт Котни эгалла-
ган. Қипчокларни ҳам тобе қилиб, улар 
ўртасида ислом динини тарқатган. Кей-
инчалик Ч. қорахонийлар хоқони билан 
сулҳ тузган.
Манбалар: Садраддин Али ал-
Ҳусайни, Ахбор аддаулат асселджукий-
йа (Зубдат аттаворих), М., 1980; Абул-л-
Фазл Байхаки, История Масъуда (1030—
1041, 2изд), М., 1969.
Ад.: Агаджанов Г., Очерки истории 
огузов и туркмен Средней Азии IX—XIII 
вв., Ашхабад, 1969.
Қаҳрамон Ражабов.
ЧЕБИШЁВ 
Пафнутий 
Львович 
[1821.14(26).5, Калуга губерняси, Ока-
тово қишлоғи — 1894.26.11(8.12), Пе-
тербург] — рус математиги ва механиги, 
эҳтимоллар назарияси рус мактабининг 
асосчиларидан бири. Петербург ФА акад. 
(1856). Москва университетини тугат-
ган (1841), проф. (1850). Илмий ишлари 
эҳтимоллар назарияси, сонлар назарияси, 
математик анализ, механизмлар назария-
сига оид. Ч. тасодифий миқдор тушун-
часини эҳтимоллар назариясига татбиқ 
қилган; эҳтимоллар назариясининг ли-
мит теоремаларини исботлашнинг янги 
усули — моментлар усулини яратди; 
катта сонлар қонунини умумий ҳолда 
исботлади. Сонлар назариясида туб сон-
лар тақсимотининг асимптотик қонуни 
ва б.ни умумий шакдда исботлади. Ор-
тогонал кўпҳадлар, функцияларни энг 
яхши якинлаштириш муаммолари билан 
шуғулланди. Дифференциал биномни 
элементар функцияларда интеграллаш 
шартларини топди. Ч.нинг куп (асосан, 
механизмлар назарияси соҳасидаги) каш-
фиётлари амалий тадқиқотлар ривожига 
сабаб бўлди.