O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЧАҒОНИЁН (араб. Сағониён) Сур-
хондарё (Чағонруд)нинг ўрта ва юқори 
оқими бўйларида жойлашган тарихийма-
даний вилоят. Дастлаб Сюань Цзань то-
монидан (мил. тахм. 630 й.) қайд этилган. 
Бу ҳудудда инсонлар яшаганлигининг энг 
қад. излари мезолит ва неолит даврларига 
оид. Мил. ав. 2минг йилликнинг 2ярмида 
бу ерда илк деҳқончилик манзилгоҳлари 
(Мўлалитепа), мил. ав. 1минг йиллик 
ўртасида эса илк шаҳар (Қизилтепа) ву-
жудга келган. Мил. ав. 1а. — мил. 1а.даЧ. 
юечжийлар давлатининг асосий мар-
казларидан бири бўлган. Мил. 1—3-а.
лардаЧ. Кушон подшолиги таркибига 
кирган. Ч.нинг иқтисоди ва маданияти 
бу даврда равнақ топган, кўплаб шаҳар 
ва қишлоклар вужудга келган, товарпул 
муносабатлари, суғорма деҳқончилик, 
турли касбҳунарлар, тасвирий ва амалий 
санъат (айниқса, ҳайкалтарошлик) ри-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
39
вожланган (Холчаё’н, Далварзинтепа). 
Мил. 3—4-а.ларнинг 2ярмида Ч. сосо-
ний кушоншохдар қўл остида бўлган. 
Мил. 5-а.нинг 2ярми — 6-а.да вилоят 
аввал Эфталийлар, сўнгра Сосоний-
лар давлати таркибига кирган. 6-а.нинг 
2ярмидан — 8-а.нинг 2ярмигача Ч.ни 
маҳаллий сулола бошқарган, у номига-
гина Тохаристоннинг олий ҳукмдорлари 
— туркий ябғуларга бўйсунган. Ч.нинг 
айрим ҳукмдорлари — хидевлар ёки 
чағонхудотларнинг исмлари ёзма, эпи-
график ва нумизматик маълумотлар 
бўйича аниқланган: Фағаниш, Сашр, 
Зарин, Туронтош, Тиш, Хнар. Мил. 7-а.
нинг 2ярмида Ч.га араблар кириб келган, 
улар 8-а. охирида маҳаллий сулолани ту-
гатганлар. 9-а. нинг ўртаси ёхуд 2ярми-
дан 11 а. бошигача Ч. — сомонийларнинг 
энг қудратли ярим мустақил вассалла-
ридан ҳисобланган мухтожийлар суло-
ласидан бўлган ҳокимларнинг меросий 
мулки бўлган. Бу сулола амирлари Абу 
Бакр Муҳаммад бин Музаффар (940/941 
й. в.э.), айниқса, Аҳмад бин Абу Бакр 
Муҳаммад — Абу Али Чагоний (955/956 
й.) Сомонийлар саройида энг муҳим маъ-
мурий мансабларни (жумладан, Хуросон 
ноиби ва сипоҳсолорлик) эгаллаганлар. 
Мухтожийлар даврида Ч. таркибига ҳоз. 
Сурхондарё вилоятидан ташқари Тожи-
кистоннинг шим.ғарбидаги Шуман ва 
Охарун вилоятлари кирган. Ч. пойтах-
ти ҳам Сағониён деб аталиб, Деновдан 
6 км жан.шарқцаги Будроч ш. харобаси 
ўрнида бўлган. Чағониён (Сағониён) 
ш. бу даврда Марказий Осиёнинг энг 
йирик иқгасодий ва маданий марказ-
ларидан бири бўлган. Ч. Амири Ахмад 
бин Муҳаммад эса кўплаб буюк шоир-
лар (Дақиқий, Фаррухий, Манжуқий) 
ҳомийси (мамдух) сифатида Шарқца 
шуҳрат қозонган. 11а.нинг 1ярмида Ч. 
маълум даражада қорахонийларга қарам 
бўлган, айрим вақтларда у мустақил 
мулк ҳисобланган. 11а.нинг 2ярми — 
11-а.нинг 1ярмида Ч. Салжуқийлар 
давлати таркибига кирган. 11-а.нинг 
2ярми — 13-а. бопш Ч.ни қорахонийлар, 
қарлуклар, ғурийлар, хоразмшохлар идо-
ра зтган. Мўғуллар истилосидан сўнг 13-
а. ўртасида Ч. Чиғатойхоннинг набираси 
Есун Туванинг, сўнгра унинг ўғли Барок-
нинг меросий мулкига айланган. Бу давр-
да Янги шаҳар илгариги рабод ўрнида ву-
жудга келиб 16-а. бошига қадар мавжуд 
бўлган, сўнгра Шайбонийхон томонидан 
босиб олинтан. Шундан сўнг асосий мар-
каз Деҳинав (ҳоз. Денов)га кўчган.
Ад.: Ртвеладзе Э.В., Великий шелко-
вый путь, Т., 1999;Бўриев О., Темурийлар 
даври манбаларида Чағониён, Т., 2001; 
Чагониён тарихи, Т., 2002.
ЧAFPAK, чиғроғ, чиғрак — тур-
кий этник гуруҳ. Бобур Ч.лар ҳақида 
шундай ёзган: «Андижон вилоятининг 
саҳронишинларидан бири чағрак эл-
дир, қалин элдур. Бешолти минг уйлуқ 
эл бордур. Фарғона билан Қашқар ора-
сидаги тоғда бўлурлар. Отлари кўп ва 
қўйлари қалиндур». Ч.ларнинг баъзи гу-
рухлари қипчоқлар билан бирга 11а.нинг 
1ярмидаёқ Хоразмнинг сиёсий ҳаётида 
фаол қатнашганлар. Тахмин қилинишича, 
Ч.лар қипчоқ қабилаларидан бири бўлиб, 
11 — 11-а.ларда Фарғона водийси-
нинг тоғли ҳудудларига келиб ўрнашиб 
қолган.