O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭКЛИМЕТР (юн. оғдираман ва 
метр) — геодезияда — жойда (ерда) 
чизиқларнинг қиялик бурчагини ўлчаш 
учун ишлатиладиган геодезик асбоб. До-
ира шаклидаги металл қутича ва унинг ён 
томонига маҳкамланган призматик найча 
2 дан иборат. Металл қутича ичида гар-
дишига градусда даражаларга бўлинган 
ҳалқа (диск) 3 жойлашган. Градус дара-
жалар нолдан бошлаб ҳар иккала томон-
га рақамлар билан белгиланган. Ўз ўқида 
эркин турган ҳалқа унга маҳкамланган юк 
(оғирлик) таъсирида доим бир ҳолатни, 
яъни гардишдаги нол даражадан ўтувчи 
диаметр чизиғи горизонтал ҳолатни эгал-
лайди. Ўлчашни бажариб бўлиб, ҳалқа 
махсус пружиналар ёрдамида қўзғалмас 
ҳолда сақланади. Чизиқнинг қиялик бур-
чагини ўлчаш учун унинг бир учида Э. 
билан туриб, иккинчи учига белги таёқ 
тик ўрнатилади ва Э.нинг призматик 
найчаси таёқца кўз баландлиги бўйича 
белгилаб қўйилган нуқтага қаратилади. 
Қутича сиртидаги тугмача босилиб, ҳалқа 
эркин ҳолатга келтирилади ва ойначадан 
ҳалқа гардишидаги шкала бўйича саноқ 
олиниб, қиялик бурчагининг қиймати 
аниқланади. Э. билан қиялик бурчаги 
0,1° аниқликда ўлчанади.
ЭКЛИПТИКА (юн. — тутилиш) — 
Қуёшнинг осмон гумбазидаги кўринма 
йиллик ҳаракат йўли. Бу ҳаракат катта 
айлана бўйлаб содир бўлиб, осмон гум-
базининг суткали ҳаракатига қарама-
қарши йўналган ва тезлиги суткасига 
59’8» га тенг. Қуёшнинг йиллик кўринма 
ҳаракати Ернинг Қуёш атрофидаги 
ҳақиқий ҳаракати натижасида келиб 
чиқади. Ернинг орбита текислиги Э. те-
кислигидан иборат. Э. текислигининг 
экватор текислигига ўртача оғмалиги 
е=23°27’08»,26. Э. ва экватор бир-бири 
билан икки нуқтада — баҳорги тенг кун-
лик ва кузги тенг кунлик нуқталарида 
кесишади. Э. зодиақдаги 12 та юлдуз 
туркумидан ўтади. Э. текислиги осмон 
координаталари системасида асосий те-
кисликлардан бири ҳисобланади.