O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

педогенезни (1862), А.А.Тихомиров ипак 
қуртида сунъий партеногенезни (1886), 
А.О.Ковалевский ҳашаротларда муртак 
варақдарини (1869—71), П. Маршал по-
лиэмбрионияни (1898) кашф этишди.
20-аср давомида дунё энтомофаунаси 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
148
бўйича жуда катта материал тўпланди; 
назарий ва амалий Э. соҳасида кўплаб 
кашфиётлар қилинди. 20-аср охирларига 
келиб ҳашаротларнинг 1 млн.дан ортиқ 
тури аниқланди; туркумлар сони 40 га 
яқинлашди, ҳашаротлар систематикаси 
қайта кўриб чиқилди ва такомиллашти-
рилди. Э.да янги ва анча нозик методлар 
(электрон микроскопия, кариосистемати-
ка) ва компьютер технологияси, система-
тикада сонли таксономия ва таксономик 
тахлил қўлланила бошланди (америка 
олими Р. Сокал, рус олими Е.С.Смирнов 
ва бошқалар). Ҳашаротлар физиология-
си, нафас олиши (даниялик олим А.Крог), 
айириш (инглиз олими В.Б.Унглсуорт), 
сезги органлари, қутблашган нурни 
қабул қилиш ва унда мўлжал олиш (не-
мис олими К. Фриш) ва бошқалар маса-
лалар кенг миқёсда ўрганила бошланди. 
Ҳашаротлар марказий нерв системаси-
нинг гормон ажратиши (поляк олими С. 
Копец, 1917), туллаш гормонлари—экди-
зонлар (А.Бутенанд, 1954), ҳашаротлар 
ривожланишини бошқарувчи ювенил 
гормон (К. Уильямс, 1956) кашф қилинди.
20-асрнинг 2-ярмига 
келиб 
ҳашаротлар 
ажратадиган 
ва 
улар 
хаттиҳаракатини бошқарадиган феро-
монларнинг кашф этилиши (немис оли-
ми А. Бутенанд ва бошқалар) ҳашаротлар 
хаттиҳаракатини ўрганишга қизиқишни 
кучайтирди. 20-аср ўрталарида асалари-
лар тилининг кашф этилиши (немис зо-
ологи К. Фриш) билан этология Э.нинг 
етакчи тармоқларидан бирига айланди.
Ҳашаротлар экологияси соҳасидаги 
дастлабки йирик тадқиқотлар америка 
олимлари В.Шелфорд (1913) ва Р. Чем-
пен (1931) номи билан боғлиқ. Немис 
олими Г. Блунк (1922) ҳашаротларнинг 
яшаш муҳити билан ўзаро муносабат-
ларини ўрганади ва уларнинг ривож-
ланиши ҳарорат билан боғлиқлигини 
кўрсатади. Норвегия биологи К. Фегри 
(1975) ҳашаротлар билан энтомофил 
ўсимликлар ўртасидаги мураккаб муно-
сабатларни умумлаштиради.
Амалий Э. соҳасида тадқиқотлар 19ва 
20-аср чегарасида ривожлана бошлади. 
Дастлабки йирик ишлар ўрмон, дала ва 
полиз экинларининг зараркунандалари-
ни ўрганишга бағишланган эди (немис 
олимлари Ю. Ратцебург, 1837—44; Г. 
Нердлингер, 1869; Кальтенх, 1874; рус 
олими Ф. П. Кеппен, 188184).
Тиббиёт Э.нинг ривожланиши без-
гак касаллигини тарқатувчи чивиннинг 
ўрганилишидан бошланди (рус олими 
В.Я.Даниловский, 1888; италян олими Э. 
Мартини, 1923, 1941 ва бошқалар). Тиб-
биёт ва ветеринария Э.нинг ривожлани-
шида рус олимлари В.Н.Беклемишевнинг 
безгак чивинини ўрганиш соҳасидаги иш-
лари, Е.Н.Павловскийнинг трансмиссив 
(ҳашаротлар ва бошқалар бўғимоёкдилар 
орқали тарқаладиган) касалликларнинг 
тиббий манбалиги тўғрисидаги таълимо-
ти катта аҳамиятга эга бўлди.
Ўрта Осиё ҳудудида, жумладан, 
Ўзбекистонда Э. соҳасида тадқиқотларни 
рус табиатшунос олими А. Б. Федчен-
ко бошлаб берган. У Олай ва Зараф-
шон бўйлаб ўтказган экспедицияларида 
(1868—71) ҳашаротларнинг 2000 га яқин 
коллекциясини тўплаган. В.Ф.Ошанин 
(1844— 45) Амударё юқори қисмида 
тарқалган ҳашаротларни ўрганади. Унинг 
«Туркистон чала қаттиқ қанотлилари 
фаунаси зоогеофафияси» (1891) асари-
да 700 дан ортиқ ҳашаротлар тўғрисида 
маълумот берилади. 1898 йилда қ.х. за-
раркунандаларини ўрганиш мақсадида 
Туркистон қ.х. жамияти қошида «Чи-
гиртка комитети», 1911 йилда Тошкент-
да Туркистон энтомологик станцияси 
ташкил этилиб, 1925 йилда Ўзбекистон 
ўсимликларни ҳимоя қилиш станциясига 
айлантирилади. Станцияда қ.х. зарарку-
нанда ҳашаротларини ўрганиш ва уларга 
қарши кураш чораларини ишлаб чиқиш 
бўйича бир қанча тадқиқотлар олиб бо-
рилди (В.И. Плотников, В.В.Яхонтов, 
П.П.Архангельский, В.В.Никольский). 
1929 йил ғўза зараркунандаларини 
ўрганиш бўйича махсус станция ташкил 
этилиб, 1958 йилда унинг базасида Ўрта 
Осиё ўсимликларни ҳимоя қилиш илмий 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
149
текшириш институти очилди.
Ўзбекистонда тиббиёт ва ветерина-
рия Э.си соҳасидаги тадқиқотлар безгак 
касаллиги қўзғатувчисини ўрганиш би-
лан бошланди. 1913 йилда Туркистонда 
одам ва ҳайвонлар тропик касалликла-
рини ўрганиш бўйича ўтказилган экс-
педиция ҳисоботида безгак касаллигини 
тарқатувчи чивинлар тўғрисида маъ-
лумот берилади (В.Л.Якимов). 20-аср-
нинг 20—30-й.ларида безгак касаллиги 
ва безгак пашшасини ўрганиш бўйича 
кенг миқёсда тадқиқотлар олиб борила-
ди (Н.И.Ходукин, Л.М.Исаев); безгакни 
тадқиқ этувчи бир қанча станциялар ва 
Самарқанд шаҳрида Тропик касалликлар 
(ҳоз. Тиббиёт паразитологияси) институ-
ти ташкил этилди. 1920 йилдан бошлаб 
Туркистон давлат ун-ти кафедралари 
қошида энтомология соҳасидаги ишлар 
бошлаб юборилди (А.Л.Бродский). Қон 
сўрувчи икки қанотлиларни ўрганиш 
бўйича Ўзбекистон ФА Зоология ин-тида 
олиб борилган ишлар улар турлари тар-
киби, тарқалиши, экологик хусусиятлари 
ва эпидемиологик аҳамиятини аниқлашга 
имкон берди (Э.И.Ган, М.К. Қодирова).
Э. 
соҳасида 
олиб 
борилаётган 
тадқиқотлар туфайли ҳозир ғўза ва 
бошқалар қишлоқ хўжалиги экинла-
ри ҳамда омбор зараркунандалари 
тўғрисида катта маълумотлар йиғилди 
(В.В.Яхонтов, А. Г. Давлетшина), кузги 
ва ғўза тунламининг тез кўпайиб кети-
шини прогноз қилиш методлари ишлаб 
чиқилди (К.И.Ларченко, Ф.М.Успенский, 
Ф.Н.Степанов, 
С.А.Журавская, 
А. 
Ш.Ҳамроев ва бошқалар); ғўза май-
салари ва илдизида зараркунандалик 
қилувчи ҳашаротлар (Р.О. Олимжо-
нов), қ.х. маҳсулотлари захиралари (СМ.
Алимуҳамедов), боғ ва ўрмон зараркунан-
далари (Х.Т.Невский, М.И.Кособуцкий, 
И.К. Махновский) ўрганилди.
Ҳоз. даврда Э. соҳасида асосий 
зътибор ҳашаротларнинг хилмахилли-
ги, уларнинг ноёб ва йўқолиб бораёт-
ган турларини ўрганиш, зараркунанда 
ҳашаротлар (жумладан термитлар)га 
қарши курашнинг атроф муҳитга кам 
зиён етказадиган илмий тадқиқот иш-
лари олиб борилмоқда. Бу мақсадда ҳар 
хил биологик фаол препаратлар, жумла-
дан, аттрактантлар, феромонлар ва жин-
сий гормонлардан фойдаланиш методла-
ри ишлаб чиқилмоқда. Ўзбекистонда Э. 
соҳасида тадқиқотлар Ўзбекистон ФА 
Зоология инти, Ўсимликларни ҳимоя 
қилиш инти, Сабзавот, полиз экинла-
ри ва картошкачилик инти, Манзарали 
боғдорчилик ва ўрмон хўжалиги илмий-
ишлаб чиқариш маркази, Республика ка-
рантин лаб.си, Ветеринария институти 
ҳамда деярли барча олий ўқув юртлари 
кафедраларица олиб борилади.
Ад.: Бей-Биенко Г.Я., Обшая энтомо-
логия, 2 изд., И., 1971; Насекомме Узбе-
кистана, Т., 1993; Мавлонов О., Хуррамов 
Ш., Умуртқасизлар зоологияси, Т., 1998.
Жалолиддин Азимов, Очил Мавлонов.