O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭНДОГЕН 
ЖАРАЁНЛАР 
Ер 
қаърида ер ички кучларининг таъсир 
этишидан юзага келадиган геологик жа-
раёнлар. Ер пўстида содир бўладиган 
тектоник ҳаракатлар, сейсмик фаоллик, 
магматизм, метаморфизм, гидротермал 
жараёнлар ва бошқалар Э.ж.ни ташкил 
этади. Ернинг ички энергияси унинг 
чуқур қисмида радиоактив моддалар-
ни парчаланишидан ажралиб чиққан 
иссиқлик, ер қатламларидан ҳосил 
бўладиган гравитацион кучлар таъсири 
ва Ернинг айланишидан юзага келади-
ган кучлар ҳисобига пайдо бўлади. Гра-

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
132
витацион кучларнинг Ер пўстида ноте-
кис тақсимланиши унда турли зичлик 
ҳамда тектоник фаоллиқдаги қисмлар 
бўлиниши, қатламларнинг деформаци-
яланишига ва метаморфизмга учрашига 
сабаб бўлади. Шунингдек, Ер пўстининг 
чуқур қисмларида ва юқори мантия-
да тўпланган энергия қатламларнинг 
бурмаланишига, ёриқлар ва узилмалар 
ҳосил бўлишига, қатламларни ёриқлар 
бўйлаб турли йўналишларда силжи-
шига, зилзилалар вужудга келишига ва 
бошқаларга олиб келади. Магманинг 
чўкинди ётқизиқлар ичига жойлаши-
ши ва улар билан реакцияга киришиши, 
флюидларнинг ёриқлар бўйлаб юқорига 
кўтарилиши ва бошқалар омиллар таъ-
сиридан турли фойдали қазилма конлари 
ҳосил бўлади. Э.ж. нинг ривожланиши 
айрим ҳолларда экзоген жараёнлар таъ-
сирида вужудга келади. Кўпгина геоло-
гик ҳодисалар, фойдали қазилмаларни 
таркиб топиши (мас, нефть, тошкўмир ва 
бошқалар) ва структураларнинг шаклла-
ниши экзоген ва эндоген геологик жара-
ёнларнинг бир-бирига бўлган алоқасига 
боғликдир (қ. Экзоген жараёнлар).
ЭНДОГЕН КОНЛАР — қ. Гипоген 
конлар.
ЭНДОДЕРМА (эндо... ва дерма) — 
ўсимликларда бирламчи пўстлоқнинг 
ўқ органлари марказий цилиндрига 
ёндош бўлган бир қатор жойлашган 
ҳужайралардан иборат ички қавати. По-
яда Э. кам ихтисослашган, иккиламчи 
крахмалга эга. Илдизда Э. ҳужайралари 
пўстида йўғонлашув — Каспари белбоғи 
бўлади. Каспари белбоғи таркибида-
ги суберин ва лигнин моддаси ҳужайра 
пўстининг сув ва ион ўтказмаслигини 
таъминлайди. Фақат Э.нинг айрим 
ҳужайралари юпқа пўстли бўлиб, сув 
ўтказади (ўтказувчи ҳужайралар). Э. — 
бирламчи поядан ўтказувчи найлар ва 
тескари йўналишда моддалар оқишини 
бошқариш вазифасини бажаради.
Ҳайвонларда — бўшлиқичлилар ти-
пига мансуб ҳайвонларда тана девори-
нинг ички томонида бир қатор бўлиб жой-
лашган ҳужайралар қавати; ички гастрал 
бўшлиқни ўраб туради. Ҳазм қилувчи 
— мускул ва безли ҳужайралардан ибо-
рат. Ҳазм суюқлиги и. ч. ва озиқни ҳазм 
қилиш вазифасини бажаради.