O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭНТОДЕРМА (энто... ва дерма) — 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
147
1) кўп ҳужайрали ҳайвонларнинг ички 
муртак қавати. Бирламчи оғизлиларда Э. 
бирламчи ичакнинг ички юзасини қоплаб 
туради; ундан ўрта ичак ва ҳазм безлари 
ҳосил бўлади. Иккиламчи оғизлиларда Э. 
ичакнинг ички қаватини ҳосил қилади. 
Умуртқалиларда Э.дан ичакнинг шиллиқ 
қавати ва у билан боғлиқ безлар (жигар, 
меъда ости бези ва бошқалар) ҳосил 
бўлади. Балиқларнинг сузгич пуфаги 
ва ички жабралари, қуруқликда яшовчи 
умуртқалилар ўпкалари ҳам Э.дан ри-
вожланади. Хордалиларда Э. ва унинг 
ҳосилалари эктодермал органлар (оғиз, 
орқа чиқарув тешиги, жабра ёриқлари) 
ва хордомезодерманинг ривожланишини 
индукция қилади; 2) бўшлиқичлилар тана 
девори ички қавати. Баъзан «Э.» эндодер-
ма терминининг синоними сифатида ҳам 
ишлатилади. 
ЭНТОМОЗЛАР (юн. — ҳашарот ва 
— касаллик) — қон сўрувчи ҳашаротлар 
қўзғатадиган ҳайвонлар касалликлари. 
Энг кўп тарқалган Э. битлаш, гастрофи-
лёзлар, ринэстроз, мелафагоз, гиподерма-
тоз ва бошқалар. 
ЭНТОМОЛОГИЯ 
(лот. — 
ҳашаротлар ва ...логия) — ҳашаротлар 
тўғрисидаги фан. Ҳашаротларнинг ту-
зилиши, ҳаёт кечириши, уларнинг ин-
дивидуал ва тарихий ривожланиши, 
хилмахиллиги, ер юзида тарқалиши, 
яшаш муҳити билан муносабатлари ва 
бошқаларни ўрганади. Вазифасига бино-
ан, назарий, яъни умумий Э. ва амалий Э. 
фарқ қилинади. Умумий Э. ҳашаротлар 
морфологияси, эмбриологияси, физиоло-
гияси, биокимёси, этологияси, энтомоге-
ографияси, палеонтологияси, системати-
каси ва бошқалар фанларга ажратилади. 
Бу фанларни ўрганиш объектига биноан, 
янада кичикроқ бўлимларга ажратиш 
мумкин. Мас, систематика таркибида ко-
леоптерология — қаттиқ қанотлиларни, 
лепидоптерология — капалакларни, мир-
микология — чумолиларни ўрганади.
Амалий Э.нинг ўрганиш объекти — 
қ.х. ўсимликлари ва маҳсулотлари за-
раркунандалари, одам, ҳайвонлар ва 
ўсимликларнинг паразитлари ҳамда 
халқ хўжалигида ва табиатда фойдали 
аҳамиятга эга бўлган ҳашаротлар. Ама-
лий Э. ҳам ўз вазифасига биноан, ўрмон 
зараркунандалари (ўрмон Э.си), қ.х. 
экинлари зараркунандалари (қ.х. Э.си), 
хонаки ва ёввойи ҳайвонларда паразит-
лик қилувчи ҳашаротлар (ветеринария 
Э.си), одамда паразитлик қилувчи (тиб-
биёт Э.си) ҳамда одам фойдаланади-
ган маҳсулот берадиган тут ва дуб ипак 
қурти (ипакчилик), асаларни (асаларичи-
лик) ўрганадиган фанларга ажратилади.
Э. фани фақат 17-асрда голландия 
олими Я. Сваммердамнинг асалари ана-
томияси ва ривожланиши (1669), италия 
олимлари М. Мальпигининг ипак қурти 
анатомияси ва ривожланиши (1686) ва 
Ф. Буонаннининг ҳашаротлар оғиз ор-
ганларининг тузилиши, немис олими И. 
Гедартнинг ҳашаротлар метаморфози 
тўғрисидаги ишлари асосида шаклланди. 
Швед олими К. Линней ҳашаротларнинг 
замонавий систематикасига асос сол-
ди. У ҳашаротларнинг 1936 турига тав-
сиф бериб, қанотларининг тузилиши 
асосида уларни 9 туркумга ажратади 
ва бинар номенклатурани асослаб бе-
ради. 19-асрда инглиз энтомологлари 
У. Кёрби, Ж. Уэствуд ва Ж. Леббок яна 
бир неча туркумларни тавсифлаб бе-
ришди. Франиия энтомологи П. Латерл 
ҳашаротларнинг синф ҳажмидаги систе-
матикасини таклиф этди. 1831. Ч. Дар-
виннит «Турларнинг келиб чиқиши» 
(1859) асарининг юзага келиши билан 
ҳашаротлар систематикаси филогене-
тик асосда тузила бошланди. 19-аср-
нинг 2-ярмида ҳашаротлар анатомияси 
ва метаморфози тўғрисида йирик ишлар 
пайдо бўлади. Рус олимлари Н.П.Вагнер