O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭОЛ РЕЛЬЕФ ШАКЛЛАРИ ша-
мол таъсирида юзага келувчи рельеф 
шакллари, асосан, арид иқлимли зона-
лар (чўл ва чала чўллар)да кузатила-
ди. Денгиз, кўл ва дарёларнинг бўш ва 
субстрат жинсларини сийрак ўсимлик 
қоплами шамол таъсиридан ҳимоя қила 
олмайдиган соҳилларида ҳам учрайди. 
Нураган тоғ жинсларининг шамол таъ-
сирида кўчирилиши ва бошқалар жойга 
тўпланиши натижасида юзага келувчи 
аккумулятив ва аккумулятивдефляция 
шакллари айниқса кенг тарқалган. Улар 
нафақат шамол, балки шамол учириб 
келтирадиган майда жинсларнинг ури-
лиши, яъни қумли шамоллар таъсирида 
ҳам вужудга келади. Э.р.ш.нинг ўлчами 
ва шакллари шамол режими (кучи, тез-
лиги, йўналиши, шамол оқими струк-
тураси)га, рельеф, ўсимлик қоплами, 
намлик ва бошқалар омилларга боғлиқ. 
Қумли жойлардаги Э.р.ш. шамолнинг 
мавсумий йўналишига мувофиқ тарзда 
кўчиб юради. Э.р.ш. мўътадил минтақа 
чўлларида ўсимлик қоплами нисбатан 
зичроқ бўлганлиги учун унчалик катта 
бўлмайди ва секин-асталик билан ри-
вожланади. Шамоллар режими ва бўш 
жинсларнинг жипслилиги, асосан, зонал 
географик омилларга боғлиқ, шу сабаб-
ли Э.р.ш. ҳам умуман зонал жойлаша-
ди. Рус географ олими Б.А.Федорович 
таснифига кўра, енгил ҳаракат қилувчи 
қумли рельеф шакллари, асосан, тропи-
кларнинг арид чўлларига (Саҳрои Кабир, 
Арабистон я.о., Эрон ва Афгонистон-
даги чўллар). суст ҳаракатланувчи ре-
льеф шакллари тропик минтақалардан 
бошқа сийрак чакалакзорли чўлларга 
(Ўрта Осиё ва Қозоғистон, Жунғария, 
Монголия ва Австралия чўллари); дю-
налар чўл бўлмаган ҳудудларга (Ев-
ропа, Ғарбий Сибирь, Шим. Америка) 
хос. Э.р.ш.нинг морфологияси, келиб 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
155
чиқиши, ҳаракатларини ҳар тарафлама 
ўрганиш чўлларни ўзлаштиришда муҳим 
аҳамиятга эга.
ЭОН (юн. — аср. давр) — бир неча 
эраларни бирлаштирувчи геохронологик 
шкаланинг кичик бўлими. Архей ва про-
терозой эраларидан иборат токембрий Э. 
ва палеозой, мезозой ва кайнозой эрала-
ридан ташкил топган фанерозой Э. фарқ 
қилинади. Э. Ер геологик тарихи даво-
мида эонотема ривожланган узоқ вақт 
бўлиб, бир неча юз млн. йил давом этади.
ЭОЦЕН (юн. — эрта тонг ва — янги) 
— палеоген системаси (даври)нинг ўрта 
бўлими. 1833 йилда инглиз геологи Ч. 
Лайель томонидан номланган. Э.дан 
юқори бўлим 1855 йил олигоцен бўлими 
(эпоха) деб ажратилган, қуйи бўлим 
эса 1874 йил палеоцен бўлимини ҳосил 
қилган. Э. қуйи, ўрта ва юқори — 3 та 
кичик бўлимга бўлинади. Э. давридаги 
тропик денгизларда кичик бўлим ва зо-
наларни ажратишда фойдаланиладиган 
нуммулитидлар — йирик фораминифе-
ралар ривожланган. Э. ҳайвонот дунёси-
нинг янги шакли — сут эмизувчиларнинг 
кўплаб вужудга келиши билан боғлиқ. 
Ўрта Осиёда, чунончи Фарғона водийси-
да сўзоқ (қуйи Э.), олай, туркистон (ўрта 
Э.), риштон, исфара, хонобод (юқори Э.) 
қатлари ажратилади. Э.нинг ярусларга 
бўлиниши маҳаллий характерга эга. Бу 
бўлим ётқизиқлари билан нефть, қўнғир 
кўмир, фосфорит, диатомит, темир руда-
лари ва бошқалар конлар боғлиқ.