O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

ЭПИГЕНЕЗ (эпи... ва ...генез) — ор-
ганизмларнинг муртакдан аста-секин 
янги шакл ўзгаришлар натижасида ри-
вожланиши тўғрисидаги таълимот. «Э.» 
терминини инглиз врачи ва физиологи 

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
156
У. Гарвей таклиф этган (1651). Э. ор-
ганизмлар тузилиши хусусиятларнинг 
жинсий ҳужайраларда мужассамлашуви 
тўғрисидаги преформизм таълимотига 
қарши вужудга келган. Аммо Э. ва унга 
қарама-қарши концепциялар антик давр-
дан маълум бўлган. Рус эмбриологи ва 
анатоми К.Ф.Вольф ва бошқалар олим-
лар ишлари туфайли Э. таълимоти ғалаба 
қозониб, эмбриологиянит ривожлани-
ши учун замин яратилди. 19-асрнинг 
70—80-й.ларида цитологиянинг ривож-
ланиши билан Э.ни инкор қилувчи жуда 
кўп ирсият концепциялари пайдо бўлди. 
19-аср охирида ривожланиш механи-
касининг пайдо бўлиши билан Э. яна 
қайта ўз мавқеини эгаллайди. Лекин Э. 
кўп жиҳатдан виталистик хусусиятга эга 
бўлган (қ. Витшшзм). Э. таълимоти та-
рафдорлари ҳужайрада организм учун хос 
бўлган белгилар тўлиқ жо қилинганлиги, 
унинг бундан кейинги ривожланиши ол-
диндан белгилаб қўйилган белгиларни 
ташқи, яъни моддий бўлмаган омиллар 
таъсирида юзага чиқиши тўғрисидаги 
ғояни илгари суришган. 20-асрда гене-
тиканинг юзага келиши билан олдинги 
содда тушунчалар ўрнига организмлар 
онтогенези қонуниятларини кўрсатиб бе-
рувчи генетик информация тўғрисидаги 
ғоялар пайдо бўлди.
Ҳоз. замон биол. сида организмлар 
ривожланиши давомида генетик инфор-
мациянинг амалга оширилишини орга-
низмда пайдо бўладиган нейрогуморал 
ва гормонал боғланиш ҳамда муаяйн 
ташқи таъсир билан боғлаб тушунтири-
лади.
ЭПИГЕНЕЗ (геологияда) — чўкинди 
тоғ жинсларининг ҳосил бўлгандан кей-
инги турли ўзгаришларга ва минерал-
ларнинг янгидан ҳосил бўлишига олиб 
келувчи иккиламчи жараён. «Э.» тер-
мини 1901—06 йилларда немис геоло-
глари Р.Бек ва Б. Штельцнер томонидан 
киритилган. Унга қайта кристалланиш, 
конкрецияларнинг ўсиши, дегидрация, 
гидратация, цементланиш ва бошқалар 
киради. Э. радиоактивли, рангли ва ка-
мёб металлар учун характерли бўлган 
эпигенетик конларнинг муҳим гуруҳини 
шаклланишига олиб келади.