O’zbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

1.6. Gipnoz haqqinda teoriyalar
Pande Erikson gipnozi malim bolip, ol amerika medicina xizmetkeri, psixiatr ham terapevt Milton Erikson (1901—1980) ati menen atalg’an. Onin’ gipnoz usilinin’ parqi sonda, shipaker nawqasqa jen’il trans halatina o’tiwine jardem beredi.Bul jag’dayda nawqas o’zini tetik sezedi ham shipaker menen arqayin baylanista boliwi mumkin.Bul jag’dayda nawqas sirtqi ortaliqtan u’ziledi, barliq sirtqi mashqalalardi unitip diqqat- itibardi tek g’ana o’zine qaratadi.Sirtan qarag’an waqitta nawqas bosasqan halatda,dem aliwi juzeki bolip o’zini basqa jerde jurgendey sezedi.

Erikson pikirinshe trans insanin’ tabiyiy halati bolip, insan ushin o’zini qayta tarbiyalaw, o’zine basqasha nazer menen qaraw,jillar dawaminda sanasiz rawishte qabil qilg’an axbaratlardi o’zlestiriw ushin ahmiyetli jag’day. Shipaker nawqaslarg’a trans jag’dayinda har turli tarbiyaliq maqsetke jo’neltirilgen waqiyalardi so’ylep beredi.Bul waqiylardin’ ayrimlarin o’zinin’ «Мой голос останется свами…» ( Dawsim siz benen qaladi...) atli kitabidan oqiw mumkin.

Balalig’inda Milton Erikson basqasha bolg’an. Ol 4 jasinda soyley baslag’an.O’smirlik waqtinda poliomielit penen kesellenip nagiran bolip qalg’an. O’mirini usi tarizde keshiwin qalemegen o’smir o’zi ushin shinig’iwlar kompleksin oylap tabadi ham ayaqqa turip ketedi. Ayaqqa turg’annan son’ medicinani uyreniwdi baslaydi, sol waqittag’i gipnoz oqitiwshisi Xall menen baylanisip, odan gipnoz sirlarin sorastirdi ham ol 6 jasligidan o’zini bolmey gipnoz qilip atirg’anin bayqap qaladi. Ol oz-ozini gipnozi haqqinda aytip, dawir koncepciyalarina o’zgertirisler kirgizdi, bul negizinde onin’ jatip qalg’an waqtindag’i keselikten dawalaniw usili edi. Universitettin’ birinshi jilinin’ aqirina kelip ol oqitiwshi edi, biraq onin’ den-sawlig’i ha’lsiz edi.

Milton Erikson ozinin’ ulken sheklewlerine qaramay , shipaker ham psixolog boliwdi uyrengen. Sol dawirde ol Klark L.Xullnin’ usinis etetug’in teoriyalarin analiz qildi.Aytilgan teoriyalar oni o’zne sonday tartip, gipnoz ham og’an baylanisli barliq narselerdi jaqsilap uyreniwdi basladi. Waqittin’ o’tiwi menen Milton Erikson Xalldin’ ameliyatini sing’a ala basladi. Sonday-aq, ol Z.Freydtin’ islerin uyrengen, biraq onin’ tiykarg’u jandasiwlarina razi bolmag’an. Ol gipnozdi terapevtik narse dep esaplag’an. Biraq, ol sonday dep oylaydi nawqas ko’birek aktiv rol oynawi kerek.

Sonday qilip, ol o’z den sawlig’in bekkemlew ushin 10 ha’pte dawaminda 1900 km di uzliksiz daryani basip o’tti, ol o’tip bolmaytug’in jerlerden kishi kanoeda qatnasti. Ekinshi jahan urisinda psixiatr sipatinda jardem bergen ham Aldous Xaksli menen birge jumis islegen.
Milton Erikson klinik gipnozdin’ Amerika ja’miyetin sho’lkemlestiredi ham onin’ birinshi prezidenti boladi. (American Society for Clinical Hypnosis).O’nin’ dawalaw usili 1970—1980 jillarda en’ jaqsi usili dep tan aling’an. Zamanago’y medicinada Erikson usili paydalanip kelinbekte.
Erikson 50 jasinda jane poliomielit penen jane kesellenedi, bul bolsa ko’plegen allergiya menen birge oni sholge ko’ship o’tiwge majbu’r etedi.Oni o’mirinin’ aqirg’ina shekem nagiranlar arbashasinda jurip qaladi.
Eriksoniyaliq gipnozdin’ basqishlari
Birinshi, bul tayarliq.Bul jerde terapevt nawqastin’ o’mirlik tajriybelerin uyrenedi ham nawqastin’ terapevtik o’zgerislerge jo’neltiriw ushin konstruktiv mag’liwmatlardi asanlastiriw.
Ekinshi dawir- bul terapevtik trans dawiri, bunda nawqastin’ o’z aqliy resurslari iske qosiladi ham qollaniladi.
U’shinshisi, erisilgen terapevtik o’zgerislerdi tan aliw, bahalaw ham tastiyiqlaw amelge asiriladi.
Gipnotizm jag’dayinda sana hukimranliq qiladi deb isengenler ham buni biykarlawshilar ortasinda boliniwler bar. Tomendegiler ajralip turadi:

• 
  Dissosiaciya teoriyalari, gipnoz sanali tegisliktin’ bazi bir elementlerdi kesiwi yaki ajratiwi arqali erisiledi, deb aytadilar
  
• 
  Axbarat teoriyasi, gipnoz adamnin’ xabarin aliw qabiliyetini asiradi ham bul onin’ aniqraq jol menen keliwge imkan beredi.
  
• 
  Socialliq qurilis teoriyasi, gipnozshi gipnoz qilg’an adamdi o’z roli ham bir qatar parallel waqiyaliq shen’berinde basqariwdi tamiyinleydi
  
• 
  Giper-usinis teoriyasi, bul gipnozshi adamnin’ ishki awazg’a itibar beriwge qadir ekenligin tamiyinleydi.
  

Bazi bir alimlar gipnoz halatin biykar etedi, bul jag’daydi tasdiqlawshi dalillerdin’ joq ekenligin sebep qilip korsetbekte. Misali, gipnoz halatinda insan qaninda hesh qanday o’zgerisler juz bermegen . Lekin, Sankt-Peterburg qalasinda jaylasqanRossiya Panler Akademiyasina qarasli Insan miyesini uyreniwshi bilim jurtinin’ baslig’I Natalya Petrovna Bextereva o’tkergen tajriybelerinde soni ko’rsetedi, gipnoz halatinda insan miyinde malim o’zgerisler ju’zege keledi.

Ko’pshilik gipnoz haqqinda mag’liwmatlardi awmetsiz ham tarbiyasiz filmlerden aladi. Asirese saxna gipnozi insanlarda gipnoz haqqinda naduris pikirlerdi tuwdiradi.Gipnozshinin’ iseniwge meyiligi(trans jag’dayina tusiw) hamme de har qiyli boladi. Kimdir gipnozg’a tezrek beriledi, kimnidir bolsa uliwma trans halatina salip bolmaydi. Sahnada gipnozshiliq qabiliyetin ko’rsetip atirg’anlar waqit sheklengenligi ushin ko’binese aldindan tamashago’yler menen sawbetlesip ko’rip, olar arasinan iseniwge meyilligi kushli bolg’anlardi tan’lap aladi.

Negizinde gipnozdin’ tiykarg’i maqseti– insanlarg’a ziyanli a’detlerden qutiliwg’a yaki jaman eslewlerden sanadan o’shiriwge jardem beriw. Gipnozshi negizinde jaqsi psixolog bolip, insanin’ ruwxiyatini jaqsilap uyrenip shiqqan qaniygedir.Gipnoz so’zinin’ haqiqiy manisi uyqi bolg’ani menen, hesh kim siyans waqtinda uyqig’a ketpeydi. Insan sanasi oyaw bolip,o’zi qalemegen tapsirmalardi orinlamaydi.

Apiwayi bir misal: ulken zalda tamashago’yler toplang’an. Gipnozshi taza suwdabir bolek paxtani suwlaydi ham bir minuttan son’ paxta jag’imsiz iyis shig’ara baslawi tuwrisinde aytip o’tedi. Egerde kim jag’imsiz iyisdi sezse qol koterliwi kerekligin aytadi. 2-3 min son’ birinshi qatardag’ilar qol ko’tere baslaydi.Keyin ekinshi qatar qosiladi. Son’ hamme qol ko’teredi,bazi bir tamashago’yler bolsa o’zin jaman sezip zaldan shig’ip ketedi. Negizinde paxta ham suw tap-taza,hesh qanday iyis joq edi.

Avstraliyada gipnoz kurslari bar bolip,onda ko’birek altin dukan satiwshilari ham bank xizmetshileri oqitiladi.Olarg’a basqinshiliq waqtinda qanday qilip qaraqshilardi gipnoz qiliw mumkinshiligi uyretiledi.

Kashpirovskiy fenomeni
"Oʻrtasha" adamdi isentiriw juda asan - buni oʻzi ushin Anatoliy Kashpirovskiy oylap tapqan. Ol jetiskenlik penen uliwmaliq halatlar fenomenini qatar surinkeli keselliklerdi ham psixologik sheginiwlerdi korreksiyalawda, ha’dden tisqari semizlikti emlewde qollaydi.
Negizinde gipnoz bul stereotipik suwretlerge juda uqsaydi. Psixolog Jon Kixlstromnin’ so'zlerine ko're, "gipnozshi gipnoz qilmaydi, kerisinshe, gipnozshi gipnoz qilinatug’in adamg’a jardem beriwge qadir bir qaniyge yaki o'qitiwshi bolip xizmet qiladi".
Gipnotik transntin’u’sh basqishi bar: birinshi –juzeki uyqi (uyqishanliq), ekinshisi - gipotaxiya (orta uyqi), ushinshi - chuqir uyqi (somnambulizm).

Psixologiyada gipnoz gipnoterapiya deb ataladi ham awiriwdi kemeytiriw ham dawalawdi o'z ishine algan bir qatar maqsedler ushin isletilgen.
Gipnoz adette gipnoz halatin tuwdiriw ushin vizualizatsiya ham awizeki takrarlawdi isletetug’in tarbiyalang’an terapevt tarepinen amelge asiriladi.
Izretlewshi Ernest Hilgardnig tajriybeleri gipnozdi bilmey dramatik tarizde o’zgertiriw ushin qanday paydalaniw mumkinligini ko'rsetedi. Gipnoz qiling’an adamdi qolindag’i awiriwdi sezbesligi haqqinda ko'rsetpe berilgennen son’, qatnasiwshinin’ qolin muzli suwg’a salinadi. Gipnoz qilinmag’an shaxslar awiriwlar sebepli bir neshe sekundan keyin qolini suwdan aliwlari kerek edi, biraq gipnoz qiling’an adamlar qollarini muzli suwda bir neshe minuttan son’ awiriqsiz qaldirib qaladi.
Gipnoterapiya tuwiw waqtinda awiriwdi jen’ilesiwine jardem beredi.
Gipnotik anesteziya azelden bar bolg’an usil esaplanadi. Bir yarim asir aldin gipnoz astinda qiyin operatsiyalar o'tkerildi. Sonday qilip, 1843 jilda Eliot 300 den artiq xirurgiyaliq operaciyalar otkeredi.

To’mendegi izleniwler arqali ko'rsetib o'tilgen gipnoz ushin qollanilatug’in bir neshe dasturler bar:

• 
  Romatoid artrit siyaqli awiriwlardi dawalawda
  
• 
  Tuwiw waqtinda awiriwdi kemeytiriw ushin
  
• 
  Demansntin’ simptomlarin kemeytiriw
  
• 
  Gipnoterapiya DEHBnin’ bazi bir belgileri ushin paydali boliwi mumkin
  
• 
  Ximiyaterapiya qiling’an saraton keselliklerde kon’gil ayniwi ham qurtlardin’ kemeyiwi
  
• 
  Tis protezleri waqtinda awiriwdi basqariw ushin
  
• 
  Terinin’halatini har qiyli awiriwlardi kemeytiriw
  

Eng belgili teoriyalardan biri Hilgardtin’ neodissociatsiya gipnoz teoriyasi. Hilgardning pikirinshe, gipnoz mamleketinde jasawshi adamlar eki turli aqliy iskerlik ag’imlari bar bolatug’in sananin’ astan keshirediler. Gap sonda, gipnozshinin’ usinisina juwap beretug’in bir sana ag’imi bo'lsa, basqa ajralatug’in ag’im gipnoz etilgen shaxlardin’ sanali rawishte sanasiz tarizde axbarati isleb shig’aradi.

Gipnozdan oyang’animizda, siz gipnoz qiling’an waqitta bolg’an hesh narseni esley almaysiz.

Juda kem jag’daylarda amneziya payda bo'liwi mumkin, lekin adamlar adette gipnoz qilinip atirg’anda transpiratsiya qiling’an narselerdi esleb qaladi. Biraq, gipnoz este saqlawg’a tasir ko’rsetiwi mumkin. Postpipnotik amneziya, gipnoz aldidan yakisol waqita bolg’an ba'zi narselerdi unitiwg’a sebep boliwi mumkin.Biraq, bul ta'sir adettesheklengen ham waqtinshaliq boladi.

Gipnoz adamlarg’a guwa bolg’an jinayatlardin’ aniq ko’rinisin esde saqlawg’a jardem beriwi mumkin.

Gipnoz esde saqlawdi kusheytiriwde paydalaniw mumkin bo'lsa-da, g’alaba xabar qurallarinda ta'sirleri sezilerli darejede bar. Izleniwlerde soni ko’rsetedi, gipnoz este saqlaw ham kongil ashiwdin’ aniqlig’ini asiriwg’a alib kelmeydi ham gipnoz negizinde jalg’an yaki buziq eslewlerge alip keliwi mumkin.

Gipnoterapiya gipnoz menen bir qiyli emes.Gipnoterapiya qadag’alaw astinda gipnoz bolip, onin’tiykarg’I maqsetinawqasti psixologik jardem menen tamiyinlewdir.

Gipnoz terapevtlari akkreditatsiya ham sertifikatlar aliwlari mumkin, ham olardin’ ameliyati qatan’ qag’iydalar menen baqlap barilmaydi.

Izleniwlerde soni ko’rsetedi, gipnoz halatina kiriwden keyin ko’pshilik shegiwdi taslaydi.

Bundan tisqari, gipnozdin’ uyqi halatidan qutiliw ham uyqisizliqti jen’iwge jardem beretug’inlig’i daliylengen.

Gipnozda awir ruwxiy keseliklerge menen awirg’an adamlardi suwg’a batiriw qadag’an etiledi.

Gipnoz insannin’este saqlawinda uzaqlastirilg’an, sanali yaki natuwri bo'lg’andi eslewge jardem beredi. Bundan tisqari, bul insan miyin ashiw ushin gilitdir.

Gipnozdi fobiya, nevroz, biyzawtaliq ham basqa na’rselerden qutqariw ushin isletiw mumkin bo'lsa-da, ol to'liq dawalawdin’o'rnini basa almaydi.

Gipnoterapiya tek g’ana ulkenlerge, balkim balalarg’ada qolaw mumkin. Keyinshelik, bul asirese,nerv ham aqliy anoreksiya emlewde jaqsi esaplanadi.

Gipnoz juda ko'p aqibetlerge alib keledi, solardan, uyqishanliq, depressiv jag’daylar ham tartibsizlik. Bug’an qo'shimsha tarizde,isitpa, shizofreniya, epilepsiya, sananin’ azileniwi ushin olarg’a usinis etilmeydi.

Birar kisini gipnoz qiliw ushin gipnoterapevtiklar gipnotik induksiyani o’zgeshe usilarda amelge asiradilar, bul bolsa bir noqatqa qarawdi, vizualizatsiya qiliwdi ham denenin’ halatini o'zgertiriwdi o'z ishine aladi.

Gipnoz, deneni o'z-o'zini tartibge saliw menen shug'illanatug’in, xolesterin, bilirubin almasiwina jaqsi tasir ko’rsetetug’in, beloklar almasiwini aktivlestirgen, organizmnin’ immunitet kushini bekkemleytug’in arnawli analiq tusinigine kirgenligi isbatlang’an.

Gipnoznin’ en’ isenimli turi, og’an jardemlesiwshi transglidin’ deb ataladi. Bul jerde nawqas trans menen o'ynaydi, onin’ sanasin basqaradi ham gipnozshi menen sawbette boladi.Bul gipnozdin’ ulken paydasi sonda, ol mashqalanin’ sheshiw jollarin tabiwg’a jardem beredi.