O’zbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

1.2. Este saqlawdin’ fiziologik tiykarlari
Nerv sistemasinda izlerdin’ saqlaniwi
Qozg’atiwshi tasir astinda payda qiling’an izlerdin’ uzaq waqit saqlaniw ha’diysesi haywanat a’leminin’ rawajlaniw processinde payda boliw qasiyeti izleniwshiler tarepinen tekserilgen ham belgili bir da’rejede mag’liwmatlar jiynalg’an.
Ta’jriybelerde aniqlaniwinsha poliplerdin’(meduzag’a uqsas haywanlar) nerv sistemasina bir martebe toki menen tasir qiliw arqali qozg’atiwdi payda etiw bir neshe saat saqlanip qaliwshi ritmik elektr impulislarin payda etedi.Ta’jribelerde ko’rsetiliwinshe, ko’p waqit bir qiyli signaldin’ takrarlanip turiw natiyjesinde insanin’ og’an maslasiwi juz beredi, na’tiyjede oriyentir reflekisinin’ so’niwine alip keledi eken(E.N.Boyko,E.N.Sokolov ham basqalar). Psixolog E.N.Sokolovtin’ pikirinshe, bug’an adetleniw, ko’nigiw ha’diysesini bolek alinga’n neyronnin’ ko’p ma’retebe ta’sir etken qo’zg’atiwshig’a berip atirg’an juwapti tekseriw dawaminda gu’zetiw mumkin.
Izlerdin’ “konsolidacialaniwi” processi
Eger insan bas miyi jaraqatlansa, jaraqatqasha bolg’an qisqa waqit ishinde ham jaraqattan keyin amlim bir waqit aralig’inda ta’sir ko’rsetilgen qozg’atiwshilardin’ izi saqlanbaydi. Bas suyegi awir jaraqtlanip, adam hushidan ketse, jaraqtlang’asha qanday hadiyse ju’z bergen ham odan keyin qanday waqiya ju’z bergenin esley almaydi. Bul jag’day anteregrad, retrograd ham anteroretrograd amneziya dep at berilgen.Bul halatta, nerv sistemasinda ju’z bergen kushli shok miydi malim muddette og’an jetip kelgen qozg’atiwshilardin’ izlerin saqlawg’a qabiliyatsiz etip qoyadi eken.
Anteregrad, retrograd ham anteroretrograd amneziya miy izlerini este alip qaliwg’a qabiliyetsiz bolip qalg’an waqit aralig’in o’lshewge imkanin beredi. Misali, 78-km de baxitsiz hadiysege ushrag’an mototsikilshi 64-km den baslap korgen barliq narselerdi isten shig’aradi. Ol saatina 60 km tezlik penen ketip atirg’anlig’i sebepli baxitsiz hadiyseden 10-15 min alding’i juz bergen hadiyselerdi tasirlerdin’ izlerin bekkem saqlap qala almag’an. Demek, izlerdin’ este saqlawda bekkemleniwine 10-15 min jetedi eken.
Este saqlawdin’ fizik ham neyron iz qaliw teoriyalari
Fizik iz qaldiriw teoriyalarinda neyronlardan nerv impluslarinin’ o’tiwi aqibetinde, o’zinen keyin fizik iz qaldiradi, deb boljaw qilinadi. Bul teoriya tareptarlarinin’ pikirinshe, izlerdin’ fizik sawleleniwi sinapslarda juzege keletug’in elektrik ham mexanik o’zgerislerde o’z sawleleniwin tabadi.
Izlerdin’ neyrofizologik tiykarlari tuwrisinda so’z etilgende Lorente, Makselien siyaqli alimlardin’ reverberlastiriw hadiysesini(aylanba sawleleniw) uyrengenligin aytip o’tiw kerek. Olardin’ aytiwinsha, nerv kletkalarinan shiqqan aksonlar basqa kletkalardag’i dendritler menen qosiliwi natiyjesinde reverberlastiriw hadiysesi juz beredi.