Óz betinshe jumısı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq insitutı

Mektepke shekemgi tálim fakulteti 2-j kurs studenti Doshanova Dilaranıń

Shańaraq pedagogikası hám psixologiyası páninen


Óz betinshe jumısı

Tema: Shańaraq hám onıń wáziypaları

Qabıllawshı: Qalbaeva A
Orınlawshı: Doshanova D

Nókis-2022

Tema: Shańaraq hám onıń wáziypaları
Rejesi:

1. 
   Shańaraqtıń maqset hám wazıypaları.
   
2. 
   Shańaraqtıń jámiyette tutqan ornı
   

Hár bir shańaraqta ózine say bolǵan tártip qaǵıydaları bar. Sonday-aq, onıń maqset hám waziypaları eń ahimiyetli orındı iyeleydi hám onıń moynına qoyılǵan talaplar júda qıyın.
Shańaraq tárbiyasınıń wazıypaları: shańaraq tarbiyasına tiyisli bir pútkil mashqalalardı sheshiw;
• shańaraqqa tiyisli tárbiyanıń natiyjeliligin asırıw hám onıń mámlekettiń ústin turatuǵın talaplarına juwap beretuǵın kámil insan tarbiyalaw bolıp tabıladı;
• shańaraq tárbiyasında milliy qádiriyatlardan orınlı paydalanıw, pedagogikalıq nızam -qaǵıydalarǵa ámel qılıw bolıp tabıladı;
• pán hám texnika jetiskenliklerinen ónimli paydalanıw;
• aldıńǵı shańaraqlardaǵı jetiskenliklerin jumıs usılların úyreniw;
• ata-analardı pedagog qánigeler menen birge islesiw sıyaqlılardı ámelge asırıw;
• bárkámal insan tárbiyasına tiyisli mashqalalardı sheshiw turaqlı hám turmıslıq izertlewlerdi talap etedi.
Jergilikli hám sırt el pedagogikasında shańaraqqa tiyisli pedagogikanıń teoriyalıq tiykarların jaratqan dóretpeler kóp. Biraq shańaraqqa tiyisli pedagogikanıń ilimiy bilimlerdiń ǵárezsiz tarmaǵı retinde qáliplesiwi tótede baslandı. Sol munasábet menen onıń ob'ekti hám úyreniw predmeti anıqlandi. Shańaraqqa tiyisli pedagogikanıń ob'ekti - bul tálim shólkemi retinde shańaraqtıń rawajlanıw jaǵdayı hám tiykarǵı tendentsiyaları. Shańaraqqa tiyisli pedagogikanıń predmeti - bul shańaraqta tárbiyanıń mánisi, mexanizmleri, bul processtiń bala shaxsın qáliplestiriwge tásiri. Shańaraqqa tiyisli pedagogika qanday jasawdı hám qanday bolıwdı belgilemeydi, lekin qanday sharayatta balalar menen hámme zat jaqsı bolıwın hám qanday sharayatlarda qıyınshılıqlar payda bolıwın anıqlaydı. Ilimiy bilimdi na tájiriybe, na dúnyalıq danasınıp almastırıw múmkin emes.
Shańaraqta hám mektepge shekem tálim mákemelerinde balanı tárbiyalawdıń maqseti shaxstı hár tárepleme rawajlandırıw bolıp tabıladı. Shańaraqta tárbiya turaqlı túrde úlkenler hákimiyat, olardıń úlgisi, shańaraqqa tiyisli úrp-ádetleri járdeminde ámelge asıriladı. Biraq ol jaǵdayda sabaq yamasa sabaq sıyaqlı anıq shólkemlestirilgen sırtqı kórinisler joq. Tárbiya shańaraqtıń turmısı arqalı balaǵa individual tásir ótkeriw arqalı ámelge asıriladı.
Rıs pedagogikası klassikleri shańaraqqa tiyisli tárbiyanı maqsetke muwapıqlıǵı, ilimiy tiykarlanǵanlıǵı hám bilim hám tájiriybeni birlestiriw zárúrligi haqqında aytıp ótken. K. D. Ushinskiy, - hesh nársege tiykarlanbaǵan bos teoriya haqıyqat yamasa tájiriybe sıyaqlı paydasız zatqa aylanadı, dep, bunnan hesh qanday pikir shıǵarıp bolmaydı, onan tájiriybe alınbaydı hám oǵan ideya qosılmaydı. Teoriya haqıyqatlıqtan, haqıyqat pikirden waz keshe almaydı. Shańaraqqa tiyisli psixologiya; shańaraqqa tiyisli psixologiya - neke hám shańaraqqa tiyisli munasábetlerdiń evolyutsiyası hám mánisin, olardıń payda bolıwı, qáliplesiwi, turaqlasıwı hám bólekleniw qásiyetlerin úyrenetuǵın, shańaraq hám nekeniń qásiyetlerin tariyxıy, social -psixologiyalıq hám individual psixologiyalıq sharayatlarda xarakteristikalaytuǵın, aǵzalardıń munasábetleriniń sezimiy hám funktsional qásiyetlerin esapqa alǵan halda úyrenetuǵın psixologiya bólimi.
Jámiyetimizdiń sotsial-ekonomikalıq rawajlanıw sharayatında insan faktorın payda etiw dáwir talabına aylandı. Jetilisken insan haqqında onıń miyneti hám turmisı, ruwxiylıq rawajlanıwı haqqinda ǵamxorliq respublikamizdiń tiykarǵı maqseti. Insan qásiyetleri onıń miynetine, ruwxiyliq, ideyaliq hám mádeniy bayliqlarina múnásibetiniń tiykarlari shańaraqta qáliplesedi. Jámiyet bekkem, ruwxiyliq hám ádep-ikramliliq tárepinen salamat shańaraq boliwinan mánpáátdar. Usi sebepli respublikamiz, sotsial turmis sharayatlarin jaqsilawda járdem beriwdi mámleket áhmiyetine iye is dep biledi.
Keyingi jillarda respublikamiz tárepinen qabil qilinǵan bir qatar qarar hám jol - joriqlarda xalqimizdiń sotsial-mádeniy rawajlaniwin támiyinlewshi pikirler, usinislar berilidi, bular respublikamizdiń tiykari - shańaraqlardiń sotsial-ekonomikaliq hám ruwxiyliq jetilisiwinde zárúr rol oynaydi. Soniń ushin shańaraqlardiń hár tárepleme rawajlaniwi, jámiyettiń rawajlaniwi demek. Usi mániste keleshegimiz bolǵan jas áwlad tárbiyasi hám oniń rawajlaniwi mámleket áhmiyetine iye bolǵan másele esaplanadi. Ekinshi tárepinen, jámiyettiń shańaraq hám shańaraqliq tárbiyalawǵa bolǵan talabi kún sayin artip barmaqta. Ata-analardiń balalar tárbiyasi júzesinen juwapkershiligin kúsheyttiriw, tárbiyalawǵa tán qiziǵiwin asiriw, shańaraqliq hám sotsial tárbiya birligin támiyinlew házirgi kúnniń aktual máselelerinen biri.
Shańaraqlıq tárbiya degende ata-analardiń óz turmislari, turmis tárizleri tiykarinda bala shaxsinda dún'yaqaras tiykarlari, siyasiy, ádep-ikramliliq, estetikaliq hám basqa sotsial faktorlardi qáliplestiriw maqsetinde sistemali, izbe-iz, ideyaliq hám ruwxiyliq tásir kórsetiw protsessi túsiniledi. Biraq, bunda jámiyetimiz rawajlaniwi múnásibeti menen shańaraq, oniń bárshe turmisliq basqishlari keskin ózgerislerge ushirap atirǵanliǵi hám esten shiǵarmasliq kerek. Milletlerdiń tariyxiy, milliy hám regional ózgesheliklerin esapqa alǵan halda shańaraqlar rawajlaniwi uliwma hám menshiklik rawajlaniwlar tiykarinda shańaraqliq tárbiyani maqsetke muwapiq jaqsilaw tiyis. Bul mámleketimizdiń shańaraqta jas áwladti hár tárepleme kamal taptiriw protsessine qaratilǵan ilimiy hám ámeliy usinislarinan biri.
Házirgi zaman rawajlaniwi hár bir shaxstan waqiyaliqti tuwri túsiniwdi, juwmaq shiǵariwdi, ádep-ikramliliq, páklikti hám sezimlik-nervlik shidamliliqti, jámiyetimiz turmisiniń bárshe salalarinda bekkem hám aktiv boliwin talap etpekte. Málimki, shaxstiń bunday sotsial, emotsinal, minez-quliq hám basqa sipatlarina shańaraq tiykar saladi, qáliplestiredi hám kamal taptıradı.
Keleshegimizdiń qanday boilwin házirgi kúnde biz tárbiyalanip atirǵan jaslarǵa baylanisli. Bunday úlken waziypani ámelge asiriwshi, materialliq hám ruwxiyliq bayliqlardi dóretiwshi tiykar shańaraq. Shańaraq jámiyettiń baslawish sotsial buwini sipatinda quramali sostavqa iye bolip, ol óz xizmetinde shańaraq aǵzalariniń iqtiyaji hám uqipliliǵi, túrli xizmetiniń maqset hám waziypalarin ǵana emes, bálki tárbiyaliq xizmetin hám sáwlelendiredi. Oniń quramali hám kóp qirli xizmetiniń turmisliǵi eki tárepleme.
- Birinshiden, jámiyettiń kishi bir bólegi sotsial ózgerislerin sezgirlik penen ilǵap alatuǵin, ózinde sáwlelendiretuǵin belgi. Soǵan tiykarlanip shańaraqliq tárbiyani sotsial tárbiyaniń tiykarǵi bóleklerinen biri dep esaplaw tiyis.
- Ekinshiden, shańaraq quramali hám kóp qirli xizmeti oniń waziypalari hám dúzilisine, sotsial turmis tárizine, shańaraq aǵzalariniń sotsial xizmetlerine, olardiń bárshe qiziǵiwlarina, iqtiyajlari hám múnásibetlerine baylanisliǵin názerden qashirmasliq kerek.
Shańaraqliq tárbiya metodologiyasi hám metodikasi ushin eń zárúri oniń baylanisli táreplerin, yaǵniy tárbiyaliq waziypalarin bir ólshemge saliw, shańaraqtiń ózine tán ózgesheliklerin hám bar múmkinshiliklerin aniqlaw úlken áhmiyetke iye boladi.
Shańaraqtiń dúzilisi hám waziypalarin taliqlawda ol jámiyettiń sotsial- ruwxiyliq ózegi ekenligi jáne bir ret kórinbekte. Usi sebepli shańaraqtiń aniq bir statusi, tiykari boliwi kerek hám ol kisiler ortasindaǵi múnásibetlerin tártipke saliwi, jaslarda ádep-ikramliliq paziyletlerin, fizikaliq rawajlaniwin, aqiliy ziyrekligin qáliplestiriwi zárúr.
Shańaraqliq tárbiyaniń ózine tánligi sonda, ol balalardi ata-analardiń ata-analiq, qan - qarindasliq qásiyetlerin uzatip, shaxstiń uliwma hám sezimlik rawajlaniwi ǵana támiyinlep qalmay, bálki shaxstiń bar múmkinshiliklerin hám ádep-ikramliliq rawajlaniwin hám óstiredi. Usi sebepli shańaraqliq tárbiya bárqulla barliǵi, kórsetpeliligi hám shirayliliǵi menen ajiralip turadi. Onda tiykarǵi waziypani xaliq, ádepke tán ilájlardi balaǵa tuwri úyretiw, másláhát beriw, úlken tájiriybesi ǵana emes, bálki shańaraqtiń jasaw tárizi, ortaliǵi, ata-analardiń kásip-óneri, shańaraq aǵzalariniń ruwxiyliq-psixologiyaliq múnásibetleri oynaydi.
Shańaraq hám shańaraqliq tárbiya mashqalalari menen shuǵillaniwshi alimlardiń izertlewlerinde tiykarǵi itibar shańaraq boyinsha ámeldegi boliniwine hám balalar tárbiyasinda ata-analariniń aktiv dárejesine qaratiladi. Soniń menen birge, ata-analardiń, balalardiń hám hayallardiń bántligi hám olardiń balalar tárbiyasina bolǵan tásiri shańaraqtiń materialliq múmkinshilikleri hám turar jaylarina baylanisli úyreniledi.
Jámiyettiń materialliq hám ruwxiyliq rawajlaniwi jaslardi túrli sotsial waziypalardi orinlawǵa, toplanǵan múnsibetlerge tán tájiriybelerge, materialliq hám ruwxiyliq qádiriyatlarǵa hár tárepleme hám uzaq tayarlaw lazimliǵin talap etpekte. Shańaraqliq tárbiyada zárúr áhmiyetke iye boliwshi obiektiv hám subiektiv faktorlardi biliw tiyis. Obiektiv faktorlarǵa shańaraqtiń materialliq párawanliǵi, dáramatlariniń túrleri, ózine tánligi hám dárejesi, úy-jay menen támiyinleniw dárejesi, mektepke shekemgi mekemelerden paydalaniw, soniń menen birge shańaraq aǵzalariniń sani, qurami hám basqalardi kiritiw múmkin. Subiektiv faktorlarǵa shańaraqtaǵi óz-ara múnásibetleriniń ózine tán ózgeshelikleri, maǵliwmat, shańaraq aǵzalariniń mádeniy-ruwxiyliq dárejeleri, ata-analariniń qarim-qatnas mádeniyatlari hám basqalar kiredi.
Shańaraqliq tárbiyaliq quramaliliǵi jáne sonda, hár bir shańaraq ózine tán bir álem, jámiyettiń ózine tán kishi uyimi bolip, tárbiya isinde ózine tán ózgesheliklerin kórsetedi. Áne soniń ushin hám shańaraqliq tárbiyaniń forma hám metodikalarin uliwmalastiriw hám oǵan túsinikler beriw qolaysız há qıyın.
Ata-analar qanshelli ruwxiy bay, isenimli hám joqari maǵliwmatqa iye bolsa, usi dárejede rawajlanǵan metodika arqali óz perzentlerin tárbiyalaydi. Olar tek másláhát beriw, maqullaw, siyliqlaw, jazalaw, sáwbet hám gúrriń, pikir almasiw menen ǵana emes, bálki shaxsiy úlgileri, balalari menen birgelikte islew, olardi miynet xizmetine tartiw arqali hám tárbiyalaydi. Balalar xizmetinde qatnasiw olarǵa tárbiyaliq tásir kórsetiwdiń eń nátiyjeli usili. Eger balalar ata-analariniń shiniǵiwlarina júdá qiziǵiw menen múnásibette bolsa, olar ortasinda dosliq múnásibetler payda boladi. Balalar ata-analarinan áke hám apalarinan óz-ara múnásibet miyzanlarin úyrenip, ne jaqsi ne jaman, ne paydali hám ne ziyanli ekenligin bilip aladi, olar haqqinda aniq túsiniklerge iye boladi. Bunnan tisqari, shańaraq tájiriybeli hám kásibi tárepinen túrlishe jastaǵi kisilerdi birlestirip turadi. Shańaraq aǵzalariniń turmis hám turmisliq tájiriybeleri, mádeniy saviyalari qanshelli bay bolsa, olar balalar menen usi dárejede jaqsi sóylesiwde bola aladi, balalardiń qiziǵiwlarin óstire aladi.Ata-analariniń uliwma, mádeniy, maǵliwmat saviyalarin kóteriliwi hám sotsial aktivlik qarar tabiwi mektep hám shańaraq baylanislari ózgesheliginiń ózgeriwine sebep boladi. Eger mektep shańaraq tárbiyataniwshiliǵina húrmet penen múnásibette bolsa, oniń bayliqlarinan, yaǵniy ata-analar abiroyi, shaxsiy úlgisi, jaqsi sezimler tiykarinda tárbiyalawlarinan paydalana alsa, ol halda ata-analar ataǵi úlken kúshke, tárbiya nátiyjeligin támiyinlewshi miyzanǵa aylanadi.
Házirgi zaman shańaraqlari bar jámiyet penen tiǵiz baylanisqan. Qalalardiń ósiwi, jasaw shárayatlariniń jaqsilaniwi, xalqiniń materialliq hám mádeniy turmis saviyasiniń asiwi jaslardiń jetilisken insan qilip tárbiyalawǵa tásir qiladi.
Shańaraqliq tárbiyaniń maqseti hám mazmuni bárshe regionlar boyinsha alǵanda bir-birinen málim dárejede pariqlanadi. Bul pariqlar milletlerdiń turmis tárizi, úrp-ádetleri, sotsial-tárbiyaliq hám jergilikli shárayatlar menen belgilenedi. Mámleketimizdegi xaliq hám milletlerdiń tariyxiy-sotsial rawajlaniw basqishi, shańaraqliq turmis tariyxtan payda bolǵanliǵi, bul barada dinniń úlken úlesi ózine tánlikti payda qiladi.
Tárbiya máselesinen jantasatuǵin bolsaq, az balali shańaraqlarǵa qaraǵanda kóp balali shańaraqlarda balalar tárbiyasi jeńilirek kóshedi. Kóp balali shańaraqlarǵa balalar ata-analariniń háreketlerin, áke hám apalariniń olar ortasindaǵi ǵamxorliqlarin, ayriqsha, bir-birlerine bolǵan dosliq múnásibetlerin, úydegi hár qiyli waziypalarin shin kewilden orinlawlarin, kishilerdiń úlkenlerge ádep penen múnásibette boliwlarin tábiyǵiy halda kóredi, baqlaydi. Ózleride hám áne sonday ádep-ikramliliq sipatlarin qáliplestiriw payda boladi. Usi sebepli bir qansha balalari bolǵan shańaraqta ata-analardiń ǵamxorliqlari ózine tán ózgeshelikke iye boladi. Bunday ǵamxorliq teń bólistirilgen boladi.
Úlken shańaraqta bala jasliǵinan jámáátke maslasadi, óz-ara baylanislar tiykarinda tájiriybe toplaydi. Eger shańaraqta úlken hám kishi balalar bolsa, olar ortasinda túrli kórinislerde mehir-muxabbat hám dosliq payda boladi. Shańaraqliq turmis balalardi insaniyliq múnásibetlerinde óz shaxsin kamal taptiriw múmkinshiligin beredi. Az balali shańaraqlarǵa qaraǵanda kóp balali shańaraqlarda sonday turmisliq waziypalar bar boladi, misali, úlken ayjaǵaǵa shekem hám kishi úkesine shekem bolǵan mehir-muxabbat, yaǵniy bir-birinen pariqlaniwshi sezimin, Áke-úke hám apa-sińiller ortasinda bir-birleri menen nárselerdiń teń bólistiriw hám basqalar payda boladi. ”Durıs tárbiya bul biziń baxıtlı ǵarrılıǵımız, jaman tárbiya bul biziń keleshektegi qayǵımız, bul biziń jaslarımız, bul biziń aybımız basqa adamlar aldında, pútkil mámleket aldında”. (A. S. Makarenko)
Mámleketimizde sociallıq-ekonomikalıq hám ruwxıy -materiallıq iskerlik tarawlarında ámelge asırılıp atırǵan túpkilikli reformalar processinde shańaraq máselesine itibar mámleket siyasatı dárejesine kóterildi. Keleshegimizge tiykar tasları shańaraqta qóyıladı. Óytkeni shańaraq tatıw hám bekkem bolsa jámiyette tınıshlıq hám awızbirshilikke erisiledi, mámlekette tınıshlıq hám turaqlılıq húkim suredi.
Sonday eken, mámleketimizde shańaraq párawanlıǵın támiyinlew mámleketimizdiń túp maqseti bolıp tabıladı. Mámleketimizde 1998-jıldıń «Shańaraq jılı» dep belgileniwi hám sol munasábet penen “Shańaraq máplerin támiyinlew” boyınsha 1998-jılda ámelge asırılǵan ilajlar Mámleket baǵdarlaması»nıń qabıl etiliwi hám ámeliyatqa engiziliwi, Joqarı Májlistiń XI sessiyasında keń putkil xalıq talqılawınan keyin «Shańaraq Kodeksi»nıń bir dawıstan qabıl etiliwi, ministrler Keńesiniń 1998-jıl 2-fevraldaǵı 54-sanlı qaraqına qaray Respublika «Shańaraq» ilimiy-ámeliy Orayınıń islengenligi húkimetimiz tárepinen shańaraq párawanlıǵı, tınısh-tatıwlıǵı hám turaqlılıǵın támiyinlewge bolǵan itibarınan dárek bolıp tabıladı. Mámleketimizde shańaraq, analıq hám balalıqtı social qorǵaw mámleketimiz siyasatınıń ústin turatuǵın baǵdarlarınan biri eken, ol tómendegilerdi óz ishine aladı:
— shańaraqqa tiyisli munasábetlerdiń huqıqıy tiykarların jetilistiriw, shańaraq mápleri huqıqıy qorǵaw, támiyinlew, analıq hám balalıq huqıqların qorǵaw;
— shańaraqtıń social máplerin támiyinlew ushın shárt-shárayatlar jaratıw, shańaraq aǵzalarınıń den-sawlıǵın qorǵaw hám bilim dárejesin asırıw ushın shárt sharayatlardı jaqsılaw;
— shańaraqtıń ekonomikalıq máplerin támiyinlew ushın shárt-shárayatlar jaratıw, shańaraqtıń dáramatların, shańaraq aǵzalarınıń jumıs penen támiyinlew dárejesin asırıw, jumıs hám turmıs sharayatların jaqsılaw, kem támiyinlengen shańaraqlar mámleket tárepinen qollap -quwatlaw;
— shańaraqtıń ruwxıy -etikalıq tiykarların hám materiallıq máplerin rawajlandırıw ushın shárt-shárayatlar jaratıw;
— shańaraqtıń salamat, aqıl -ziyrekli jetkinshekti tárbiyalawdaǵı rolin asırıw hár tárepleme kamal tapqan áwladtı tárbiyalawda shańaraq hám jámiettiiń wazıypaların jetilistiriw;
— shańaraq máselelerin ilimiy hám social izertlew, shańaraq, hayal-qızlar hám balalardıń ekonomikalıq jáne social jaǵdayın kórsetiwshi statistika esabatın toplaw hám jetilistiriw.
Atap aytqanda, Insan huqıqları ulıwma deklaratsiyası (BMT Bas Assambleyasınıń 1948-jıl 10 -dekabrdegi rezolutsiyasi), Hayal-qızlardıń siyasiy huqıqları tuwrısındaǵı konvensiya (BMT Bas Assambleyasınıń 1952- jıl 20 -dekabrdegi 640 -san rezolutsiyasi), birdey bahadaǵı jumıs ushın er adamlar hám hayal-qızlarǵa teń aqsha tólew tuwrısındaǵı Konvensiya (XMT Bas Konferensiyasınıń 34-sessiyasında 1951-jıl 29-iyunda qabıl etilgen), analıqtı qorǵawǵa qaratılǵan konvensiya (Jeneva, XMT tárepinen 1952-jıl 28-iyunda qayta kórip shıǵılǵan), balalar huqıqları tuwrısındaǵı Konvensiya (BMT 43 Bas Assambleyası tárepinen 1989-jıl 20-noyabrde), puqaralıq huqıqları hám siyasiy huqıqlar tuwrısındaǵı xalıq aralıq pakt (BMT Bas Assambleyasınıń 1966-jıl 16-yanvardaǵı rezolutsiyasi), balalardıń jasawın, qorǵalıwın hám rawajlanıwın támiyinlew tuwrısındaǵı umumjahon Deklaratsiyası, 1995-jılda Pekinda 4-Pútkil dunya hayal-qızlar konferensiyasında qabıl etilgen hayal-qızlardıń jaǵdayı boyınsha tiykarǵı háreketler programması mámleketimizde shańaraq, analıq hám balalıqtı xalıq aralıq huqıq normalarına say halda qorǵaw boyınsha dáslepki zárúrli qádemler bolıp tabıladı, maqset hár bir puqaranıń, hár bir shańaraq aǵzasınıń huqıqların qorǵalıwınıń xalıq aralıq huqıq normalar sheńberinde jolǵa qoyıwǵa erisiw bolıp tabıladı.
Shańaraqtiń túp maqseti hám háreketleriniń mamzuni balalardi uliwma insaniyliq minez ólshemlerine ámel qilǵan halda olardi bolajaq miynet xizmetine tayarlawdan ibarat. Soniń menen birge, olardiń ideyaliq-siyasiy, mádeniy-aǵartiwshiliq barasindaǵi qiziǵiwlarina itibar berilip atirǵan tárbiyaniń bir-birinen parqi barliǵin da umitpawimiz tiyis.