Óz betinshe jumisi

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ARNAWLI
BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
BERDAQ ATINDAGI QARAQALPAQ MAMLEKETLIK
UNIVERSITETI
__________________ fakulteti
“________________________________” kafedrası
__-kurs “_______________________________” qánigeligi
“_______________________________” páninen

ÓZ BETINSHE JUMISI

TEMA: __________________________________

Orınlaǵan: ____________________

Qabıllaǵan: ____________________

Nókis-20__ jil


Tema:Básekilespegen bazarda monopoliyalıq bahanı belgilew hám bazar hakimiyattı
Mazmunı
1.Kirisiw
2.Monopol baha mazmunı
3.Básekilespegen bazar hám onıń túrleri
4.Sap monopoliya hám bazar hákimiyatı
5.Monopol hákimiyat
6.Monopolist ónimine talap
7. Monopol shárayatta bahanı belgilew hám monopol hákimiyatı kórsetkishi
8.Monopol bahaǵa salıqtıń tásiri
9.Juwmaqlaw

Kirisiw
Monopoliya — monopol joqarı bahalardı ornatıw hám de monopol joqarı payda alıw maqsetinde tarmaqlar, bazarlar hám pútin makroekonomika ústinen húkimranlıqtı ámelge asırıwshı iri kárxanalardıń birlespeleri.

Monopoliya (grekshe. mono — jeke ózi, poleo — sataman) — ekonomikanıń bir salasında jeke ózi húkimranlıq ; bazardı shólkemlestiriw forması. Bunday bazarlarda birden-bir satıwshı óz tovarı menen iskerlik kórsetedi, basqa tarmaqlarda bunday tovardıń orınbasarı bolmaydı. Monopoliya islep shıǵarıw quralları, jumıs kúshi hám jaratılǵan ónimler tiykarǵı bóleginiń azshılıq kárxanalar, bilgir shaxslar yamasa mámleket qolında toplanıwı nátiyjesinde payda boladı. Monopoliya kórinisleri áyyemginen bar. Kem ushraytuǵın ónim jetiwtiriletuǵın jerler, kánler, suw háwizleri, toǵaylar hám basqa tábiy derekler azshılıq qolında toplanıp, iyelerine monopol poziciya bergen, olar málim ónimdi bazarga jalǵız jetkezip beretuǵınlarǵa aylanıp, onda húkimran bolǵan. Momopoliya óz tábiyatına kóre islep shıǵarıwda turaqlılıq payda etedi, sebebi monopol poziciyaǵa súyene otirip, qárejetlerdi kemeytirmey payda kóriw, básekiniń joq ekenligi yamasa ázziliginen paydalanıp bazarǵa óz basımın ótkeriw múmkin. Monopoliya bazar munasábetlerin shekleydi, usınıń sebebinen hátte bazar ekonomikası húkimran mámleketlikler monopoliyaǵa qarsı ilajtadbirlarn kóredi. Monopoliyaniń tiykarǵı formaları — kartel, sindikat, trest, konsernlar esaplanadı.
Monopoliyalar payda bolıwınıń materiallıq hasası óndiristiń toplanıwı esaplanadı. Óndiristiń toplanıwı islep shıǵarıw quralları, jumısshı kúshi hám de ónim islep shıǵarıw kóleminiń iri kárxanalarda toplanıwın kórinetuǵın etedi. Monopoliyanıń 6 túri ámeldegi bolıp olar: 1. Tabiy monopoliya 2. Legal monopoliya 3. Jasalma monopoliya 4. Aligopoliya 5. Monopsoniya 6. Sap monopoliya
Monopol baha
Monopol baha — monopol poziciyadaǵı sub'yekt (firma ) lar bazarda belgileytuǵın baha, monopol payda alıwdıń tiykarǵı quralı. Monopoliya sharayatında bul satıwshı bahası bolsa, monopsoniya sharayatında qarıydar bahası formasına iye boladı. Monopol baha erkin bazar bahasınan báseki tiykarında formalanbasliǵı menen parıq etedi. Monopol bahanı belgilewdiń tiykarǵı maqseti alınatuǵın paydanı maksimallastırıw bolıp tabıladı. Monopoliyaning baha belgilewdegi húkimranlıǵı onıń bazardaǵı hákimiyat esaplanadı. Monopol baha ornatılǵanda tanlaw múmkinshiligi bolmaǵanlıǵı sebepli qarıydar tabısınıń bir bólegin joǵaltadı. Biraq monopoliya Monopol bahanı shegarasız asıra almaydı, sebebi hár qanday bahanıń joqarı shegarasın satıp alıw qábileti belgileydi. Sonı esapqa alıp Monopol baha bazar kóteretuǵın bahanıń eń joqarısı etip belgilenedi, biraq bunday baha talaptıń elastikligin júzege keltirmeydi, yaǵnıy talap bahasınıń artıwına salıstırǵanda tezirek paseyedi.
Monopol bahaǵa resurslar bahasınıń artıwı da tásir etedi, sebebi qárejetler artıp, payda qisqaradı. Monopsoniya sharayatındaǵı Monopol baha qarıydar bahası esaplanıp, ol óndiriwshilerdiń ortasha qárejetleri dárejesinde boladı. Bunıń nátiyjesinde monopsonistka tovar satqanlar minimal payda kóredi, monopsonist bolsa bahanı tómenliginen utip shıǵadı. Bul jerde satıwshılardıń joytıwı qarıydar — monopsonisttiń jetiskenligine aylanadı. Monopol baha bazardıń tiykarǵı quralı bolǵanlıǵınan, mámleket bul bahalardı qadaǵalaw etedi, olardıń hádden zıyat joqarı yamasa tómen belgileniwine jol bermeydi, bahanı asırıw esabınan tabılǵan paydanı mámleket óz byudjetine alıp qóyadı.