O`zbekistan Respublikası Joqari ha’m orta arnawli ta`limi ministirligi

2.3. Kvarklardin’ o’z ara glyuonlar arqali ta’sirlesiwi

Ren’ tusinigi kvarklar turi olardin’ jag’imlig’i dep atala basladi, yag’niy kvarklar u,d,s jag’mliqqa iye delinedi. Ha’r qiyli jag’imli kvarklar massalari boyinsha bir-birinen pariqlanadi, lekin ren’li bir jag’imliqqa iye bolg’an kvarklar bir-birinen tek ren’i menen pariqlanadi. Kvark teoriyasina ren’ tu’sinigi kvark statikasi mashqalasin sheshiw ushin kiritilgen edi. Kvarklardi andronlar ishinde bir-biri menen baylanistirip, uslap turiwshi ku’sh sol ren’ sebebli juzege keledi. Glyuonlar sani 8 esaplanadi. Ha’r bir glyuon ren’ ha’m antiren’ge iye bolsa, 3 ren’ ha’m antiren’nen 9 kombinatsiya du’ziw mu’mkin.

Bunda ha’r qanday kombinatsiya glyuong’a tuwri keledi. Bul kombinatsiyada diagonal boyinsha jaylasqanlari g’ana RR, GG, BB lar, aq ren’ bir- birlerine almasqanda ren’in o’zgertpeydi, bulardan eki kombinatsiya du’ziw mu’mkin, qalg’anlari alti ren’ge iye. Sonday qilip, ja’mi 8 boladi. Kvarklar yarim spinli fermionlardan iba’rat bolg’ani u’shin olar Fermy Dirak statistikasina boysinadi. Lekin, bazi barionlar, ma’selen; W-giperon u’sh bir qiyli spin bag’itina iye bolg’an s kvarklardan du’zilgen dep tu’sindiriwge tuwra keledi. Bul bolsa Pauli pirinsipine tuwri kelmeydi. Bul qarama-qarsiliqti sheshiw u’shin tu’rli pikirler ortag’a taslandi. M.I Xan, Y.Nambu (AQSh), A. Tavxelidzi (Rossiya), Y. Miyamoto (Yaponiya) lar ha’r bir kvark qosimsha kvant sang’a yag’niy u’sh ren’ge iye boliwi kerek dep mashqalani sheshiwge urindi. Ren’ler qizil, jasil ha’m ko’k, antikvarklar bolsa <> - aspan ko’k, <>- toq qizil, <>-sari ren’de dep esaplanadi. Ren’ tu’sinigin kiritiliwi kvarklar sanin ush ma’rte arttiradi. Endi bo’leksheler to’mendegishe du’ziledi. Barionlar tu’rli ren’li u’sh kvarktan mezonlar qandayda ren’li kvark ha’m antiren’li antikvarklardan du’zilgen. Ma’selen, -giperon ren’leri qizil R (red), jasil G (green) ha’m B (blue) bolg’an ush s-kvarktan du’ziledi. Mezonlar kvark ha’m antikvarklardan du’ziledi, olardin’ ren’i aldin qizil-antiqizil, son’ jasil-antijasil ha’m ko’k-antiko’k ren’ge almasadi (11-su’wret).

S_R U_R U_G U_B S_G S_B d_R d_G d_B

11-su’wret

1974-jilda AQSh tin’ Brukxeyven tezletkishi Be di pratonlar menen bombilag’anda Stenfordda elektron pozitronlardin’ qarama-qarsi ag’iminda massasi 3,096 GeV I/ bo’lekshe tabildi. Bul bo’lekshenin’ jasaw waqti -u’lken ken’likte 60 keV, a’dette bul ken’lik 10-70 MeV lar boliwi kerek edi. Bul ja’ne qandayda bir kvant sani menen qadag’an etilgen boliwi kerek. Bul jag’daydi tu’sindiriw ushin to’rtinshi (maftunkor) kvark (anglichansha charm-maftun) sani kiritiledi. I/ -mezon (ss)-kvarklardan du’zilgen. Keyinshelik ko’plep (maftunkor) ha’m (pinhaniy) maftunkor bo’leksheler tabildi.

Misali: - - F⁺-

D^- -d D⁰ -u F^- -s

1869 MeV 1865 MeV 2021 MeV

1977-jilda L.Liderman basshilig’inda Bataviyada Fermi atli labaratoriyada ju’da’ awir massasi 9,4 GeV ha’m 10,0 GeV g’a ten’ kishi ken’likte shama menen (0,04MeV) bolg’an epsilon U-mezondi oylap tabildi. Bul tu’r bo’lekshelerdi besinshi b (beanty-go’zzal, shrayli)kvarkti kiritiw menen tu’sindiriledi. Bar bolg’an kvarklardan zaryadi +2/3 bolg’an joqari, zaryadi -1/3 bolg’an to’mengi kvarklar bar, zaryadlar simmetryasina altinshi kvark boliwi mu’mkin. A’lbette bul kvark joqari kvark, yag’niy zaryadi =2/3 boliwi lazim. Bul kvarkti t (truth – a’dil) haqqoniy dep at berildi.

Adron idirawinda kvark sanlari ku’shli ha’m elektromagnit ta’sirlesiwlerde saqlanadi, ku’shsiz ta’sirlesiwde buziliwi mu’mkin. Adron elektr zaryadi barliq kvant sanlari menen to’mendegishe spatlanadi:

q = T_z+ .

Glyuonlar kvark bo’lekshelerinin’ bir-birinen ren’lerdin’ o’zgeriwi arqali ta’sir etisiwin xarekterleydi. Kvark bo’lekshelerinin’ arasindag’i araliq o’zgeriwi menen glyuonlar ren’inin’ o’zgeriwin bildiredi. Kvarklar bir-biri menen orin almasqanda glyuonlar arqali ren’lerinin’ o’zgerisi ju’z beredi. Glyuon elementar bo’lekshelerdi bir-birleri menen baylanistiriwshi xizmetin atqaradi. Bunday ta’sirlesiwler elektromagnit ha’m ha’lsiz ta’sirlesiwlerde juz beredi. Elektr zaryadina iye bo’leksheler arasinda elektrmagnit ta’sirlesiwler payda boladi. Ol ta’sirlesiwshi bo’lekshelerdin’ zaryadina qarap ha’m tartisiw, iyterisiw xarakterine iye boliwi mu’mkin. Elektromagnit ta’sirlesiw elektironlardin’ yadro a’trapindag’i qozg’alisin, yag’niy atomnin’ turaqlilig’in ta’minleydi. Ku’shli ta’sirlesiw glyuon baylanislari jaqin araliqta (10^-15m) ko’zge taslanadi. Ol nuklonlar arasinda bar bolip, pratonlar ha’m neytronlar neytronlardi yadroda tutip turadi. Onin’ sharapati menen ha’r qiyli yadrolar, atomlar ha’m ximiyaliq elementler bar. Al, ximiyaliq elementlerdin’ boliwi ha’r qiyli quramali mulekulalar, organikaliq birikpeler ha’m tirishiliktin’ bar boliwin faktor bolip esaplanadi.

1-keste