1. Ko’ller h’aqqında ulıwma mag’lıwmatlar Ko’ller geografiyası Ko’llerdi genezisi boyınsha klassifikatsiyası

10-Tema: Ko’ller, geografiyası, genezisi, morfometrik

ko’rsetkishleri

Reje:

1. Ko’ller h’aqqında ulıwma mag’lıwmatlar

2. Ko’ller geografiyası

3. Ko’llerdi genezisi boyınsha klassifikatsiyası

Ko’ller h’aqqında ulıwma mag’lıwmatlar

Ko’ller tu’sinigi h’aqqında. Ko’ller bir – birinen payda bolıwı, jaylasıwı ornı, forması, o’lshemleri, gidrologiyalıq rejimi hám basqa bir qansha qa’siyetleri menen parıqlanadı. Jer ju’zinde bir – birine uqsas bolg’an ko’ller ushıramaydı.

Ko’l dep qabıl qılınatug’ın suw basseynleri to’mendegi sha’rtlerge juwap berewi kerek:

1. jalg’ız yamasa o’z-ara tutasıp ketken bir neshe batıqlar suw menen tolg’an (bazı jeri suw menen tolg’an) bolıwı;

2. okean, ten’izlerden belgili uzaqda jaylasqanlıg’ı;

3. suw basseyni hám onı quramındag’ı azg’ana suw, bir bo’legi bir tu’r suw qa’ddine iye bolıwı;

4. ko’lge qosılatug’ın suw mug’darı ondag’ı suw ko’lemine qarag’anda kishkine, yag’nıy suw almasıwı a’sten bolıwı;

5. basseyndegi ag’ıs tezligi muallaq oqiziqlar sho’gindi darejede kishkine bolıwı;

6. ortasha suw qa’ddinde onın’ suw ju’zi maydanı 0,01 km.kv dan yamasa uzınlıg’ı 200 m den u’lken bolıwı;

7. basseynin’ shıqırlıg’ı tolqın payda qıla alıw da’rejesindegi qıymatında hám ol qırg’aqlardı juwa alatug’ın ku’shge iye bolıw lazım.

Ko’l batıg’ı hám onın’ bo’limleri. Ko’l batıg’ı jerdin’ ishki (endogen) yamasa sırtqı (ekzogen) ku’shleri ta’sirinde payda boladı. Ko’l batıg’ı suwg’a tolıw protsessi bolsa ta’biiy – geografik sharayatına baylanıslı bolıp, jawınlar, da’ryalar hám jer astı suwları toplanıwı esabına o’tedi. Demek, jer sırtında tu’rli protsessler na’tiyjesinde payda bolg’an hám suw toplanatug’ın shuqırlıq ko’l batıg’ı dep ataymız.

Ko’l batıg’ı ko’ldin’ qırg’aq jatqızıqları, ko’l kesası bo’limleri parıqlanadı. Ko’ldin’ qırg’aq jatqızıqları joqarıdag’ı ko’l batıg’ı qası menen, to’mende bolsa ko’l kesasının’ jag’a sızıg’ı menen shegaralanadı.

Ko’l batıg’ı en’ u’lken su’w qa’ddi ko’teriletug’ın hám tolqınlar ta’sirinde bolatug’ın shegaradan to’mende jaylasqan bo’limi ko’l kesası boladı. Ko’l kesasında qırg’aq aldı hám shuqır (ko’l tu’bi) oblastları parıqlanadı.

Ko’l kesasının’ qırg’aq aldı oblastı ko’l tu’bine tolqınlar ta’siri sezilip turatug’ın shuqırlarg’a shekem tarqaladı h’am o’z na’wbetinde qırg’aq boyı – litoral hám qırg’aqqa jaqın sayızlı – sublitoral lardan ibarat boladı.

Ko’l kesasının’ qırg’aq aldı oblastınan jaylasqan bo’limi ko’l tu’bi – profundal dep ataladı.

Ko’l tu’binde ju’zdegi tolqınlar ta’siri sezilmeydi, jaqtılıq og’an shekem jetip kelmeydi. Ko’l payda bolg’an waqıttan baslap ondag’ı suw massaları menen ko’l kesası hám ko’ldi orap turg’an qorshalıq ortasındag’ı o’z-ara baylanıslar ju’zege keledi. Sol baylanıslar sebebli ko’l o’zine say bolg’an rawajlang’an sharayatına iye boladı. Bul rawajlanıwdın’ ayırım bo’limleri tolqınlar ta’sirinde qırg’aqlardın’ jemiriliwinde –abraziyada, jemiriliw na’tiyjesinde ko’ldin’ qırg’aqqa jaqın bo’liminde jatqızıqlar sıpatında toplanıp, suw astı qırg’aq terrasasını payda qılıwında, kolge kelip quyılatug’ın da’ryalardın’ ılaylı ag’ızıqların alıp keliwi hám olardın’ sho’giwinde hám basqa protsesslerde o’z ko’rinisin tabadı.