1. Ko’ller h’aqqında ulıwma mag’lıwmatlar Ko’ller geografiyası Ko’llerdi genezisi boyınsha klassifikatsiyası

Ko’ller geografiyası

Jer ju’zinde ko’ller tegis emes jaylasqan. Ko’llerdin’ ko’pshiligi materiklerdin’ arqa bo’limlerinde yamasa tawlı territoriyalarda ushıraydı. Materiklerdin’ arqa bo’limlerinde jaylasqan ma’mleketler (Kanada, AQShtın’ arqa bo’limi, Skandinaviya yarım aralı ma’mleketleri, Rossiya) territoriya ko’ller sanının’ esapsız ko’pligi menen ajralıp turadı.

YuNESKO mag’lawmatlar boyınsha Jer ju’zinde suw maydanı 3000 km.kv dan u’lken bolg’an 53 ko’l dizimge alıng’an. Sol mag’lıwmatlarg’a qarap suw beti maydanı (374000km²) boyınsha hám suw sıg’ımlıg’ı (78200km³) boyınsha h’am du’nyadag’ı en’ u’lken ko’l Kaspiy ko’lidir. Suw beti maydanı boyınsha keyingi orınlarda Joqarı ko’l (82 680 km²), Viktoriya ko’li (69000 km²) hám basqalar turadı. Suw sıg’ımı boyınsha bolsa Baykal (23000 km³), Tanganika (18900 km³) ko’ller u’lken esaplanadı.

Du’nya ko’lleri shuqırlıg’ı boyınsha hám ta’rtipke salıw mu’mkin. Mısalı, en’ u’lken shuqırlıg’ı boyınsha Baykal ko’li birinshi orında tursa (1741 m), keyingi orınlarda Tanganika (1435 m), Kaspiy ten’izi (1025 m) hám İssıq ko’l (702 m) turadı.

Du’nyadag’ı u’lken ko’llerdin’ kontinentler boyınsha bo’liniwi u’yreniw hám ju’da’ a’h’miyetlidir. Suw ju’zi maydanı 100 km² den u’lken bolg’an ko’ller Evropa kontinenti 33, Aziyada -44, Afrikada – 28, Arqa Amerikada – 25, Qubla Amerikada -6, Avstraliya hám Okeaniyada 11 in quraydı.

Arnawlı a’debiyatlarda keltirilgen, suw ju’zi maydanı 100 km² dan u’lken bolg’an ko’llerdin’ 77 si Evro Aziyada materiginde jaylasqan. Du’nyadag’ı en’ u’lken ko’l – Kaspiy ten’izi hám sol materikate. Jerdin’ qurıqlıq bo’limindegi hámme dushshı suw zapaslarının’ 20 protsentini o’zinde ja’mlegen Baykal ko’li hám sol materikda jaylasqan. Sol menen birge du’nyadag’ı en’ u’lken shor ko’ller (Kaspiy, Orol, Issıq ko’l, Balxash hám basqalar) hám Evro Aziya materigi territoriyasında orın alg’an.

Orta Aziya ko’llerinin’ jaylasıw ornına baylanısqan h’alda to’mendegi u’sh toparg’a ajratıw mu’mkin: taw ko’lleri; taw aldı ko’lleri, tekislik ko’lleri.

Okean qa’ddinen 500 metrge shekem ba’lentlikde jaylasqan ko’ller tekislik ko’lleri, 500-1000 metr ba’lentlikdegi ko’ller taw aldı ko’lleri hám 1000 metrlen ba’lentde jaylasqan ko’ller taw ko’lleri sıpatında qabıl qılınadı.

Taw ko’lleri degende, joqarıda ko’rsetilgen, u’lkenimiz tawlarında 1000 metrden ba’lentde jaylasqan ko’llerdi tu’sinemiz. A.M.Nikitin mag’lıwmatları boyınsha Orta Aziyanın’ tawlı bo’liminde sol sha’rtti qanaatlandıratug’ın ko’ller sanı 2981 quraydı.