O`zbekistan Respublikası Joqari ha’m orta arnawli ta`limi ministirligi

O`zbekistan Respublikası Joqari ha’m orta arnawli ta`limi ministirligi

A`jiniyaz atındag`ı No`kis ma`mleketlik pedinstitutı

Fizika miynet fakul`teti

Fizika ha`m astronomiya ta`lim bag`darının` 4-kurs talabası

Kurbanbaeva Zamira Maxsetbay qizinin’

QA`NİGELİK

PİTKERİW JUMISI

Elementar bo’leksheler fizikasındag’ı fundamental ta’sirlesiwler

Ilimiy basshi; prof.A.Jumamuratov

Kafedra baslig’i; f.m.i.d.A.Kamalov

No’kis-2018

Mazmuni

Kirisiw

1-Bo`lim

1.1. Zatlardın` molekulyar duzilisi tuwralı tusinik

1.2.Elementar bo`leksheler fizikasının` payda bolıw da`wiri

2. Bo`lim

Elementar bo’leksheler fizikasındag’ı fundamental ta’sirlesiwler

2.1.Ta’biyatta ta’sirlesiwlerdin’ turleri.

2.2. Kvarklar ha`m glyuonlardın` qa`siyetleri

2.3. Kvarklardin’ o’z ara glyuonlar arqali ta’sirlesiwi

Juwmaqlaw

Paydalang`an a`debiyatlar

Kirisiw

O`zbekistan Respublikasının` xalıq bilimlendiriw sistemasında g`a`rezsizlik jılları dawamında tu`pten o`zgerisler payda bolmaqta. Milliy qa`diriyatlardı tiklew, adamlardın` milliy ruwxıy du`n`yasın bayitiw bolıp esaplanadı. Prezidentimiz SH.M.Mirziyevtın` «Xalqımızdın` ruwxıy du`n`yasın joqarılatıwda milliy u`rip-a`detlerimiz ha`m olardın` a`tirapında bar bolg`an miyrim sha`pa`a`t, adamgershilik ha`m tatıwlıqtı qa`dirlew, insannın` o`siwi tınısh jasaw usag`an ha`r qıylı mashqalalardı birgelikte a`melge asırıw» usag`an o`rnekli qa`diriyatlardı ja`ne de za`ru`r a`hmiyetti talap etpekte degen pikirlerin esletip o`tiw orınlı dep esaplaymız.

Joqarı, orta arnawlı, ka`sip-o`ner ha`m ulıwma orta bilim beriw sistemasında bilim alıp atırg`an jaslardın` ruwxıy du`n`yasın bayıtıw, olardı watang`a sadıq ruwxında ta`rbiyalaw, qalaberse o`zimizge say bolg`an milliy u`rip-a`detlerdi jaslarg`a u`yretiw arqalı ruwxıy jag`ınan jetik insandı ta`rbiyalaw, ta`lim ta`rbiya protsessin jetilistiriw milliy oyanıw ideyasın jarıqqa shıg`aratug`ın jan`a a`wladtı ta`rbiyalaw ha`zirgi ku`nnin` aktual ma`selelerinin` biri desekte qa`tege jol qoymaymız. Maqalada da`stu`rler, u`rip-a`detler sonday-aq olardı sabaqta qollanıwdın` a`hmiyeti haqqında ko`rsetpeler beriledi. Mın` jıllardan beri, meyli islamnın` payda bolg`annan berli desekte qa`te bolmaydı. İnsan o`z-o`zin ha`r qıylı keselliklerden saqlaw maqsetinde ha`r qıylı u`rip – a`detlerden orınlı paydalana alg`an.

Ta`biyattag`ı barlıq janlı ha`m jansız ta`biyat nızamlarına tiykarlanıp jasawı kerek. Kim bul nızamdı a`melge asırmasa ta`biyattın` o`zi onı bir basqa tu`rge o`tkeredi. Basqasha etip aytqanda adamlar ha`r qıylı keseliklerge ushırap olardın` o`miri qısqaradı. Sonın` ushın awqatlang`anda, kiyingende, ju`rgende ta`biyat nızamlarına a`mel islewmiz kerek. İnsan bul ta`biyatımızdın` bir bo`legi bolıp esaplanadı. Sonın` ushın ha`r birimiz ta`biyattın` nızamlarına boysınatug`ın bolsaq, o`zimizdi ha`r qıylı kesellik ha`m apatlardan qorg`ag`an bolamız. Mine joqarıda aytıp o`tilgendey fizika pa`nin turmıstag`ı mısallar ja`rdeminde, ha`m u`rip a`detlerimizdi de fizika pa`nin oqıtıw barısında oqıwshılarg`a tanıstırıw arqalı, fizika pa`ninin` turmıslıq pa`n ekenligin onın` turmısta qollanıw barısların tu`sindiriw arqalı oqıwshılardın` fizika pa`nine bolg`an qızıg`ıwshılıg`ın arttırıwg`a boladı.

Atomlar, yadrolar menen molekulalar barlıq waqıtta qozg`alısta boladı ha`m sonlıqtan kinetikalıq energiyag`a iye boladı. Tartılıs ku`shleri atomlar menen molekulalardı tutas bir denege baylanıstırıwg`a bag`darlang`an, al kinetikalıq energiya bolsa sol baylanıstı u`ziwge qaray bag`darlang`an. Usı eki sebeptin` bir biri menen gu`resinin` na`tiyjesi sol ku`shlerdin` salıstırmalı intensivliligine baylanıslı. Eger atomlar menen molekulalardı bir birinen ajıratıp jiberiwshi tendentsiya intensivlirek bolsa zat gaz ta`rizli halda, al baylanıs jasawg`a bolg`an tendentsiya ku`shlirek bolsa zat qattı halda boladı. Al sol tendentsiyalar intensivliligi shama menen o`z-ara ten` bolsa onda suyıqlıq hal ju`zege keledi. Usı aytılg`anlardın` barlıg`ı da sapalıq xarakterge iye. «İntensivlilik» tu`sinigine sanlıq jaqtan o`lshem berilgen joq. Usınday sanlıq o`lshem molekulalardın` o`z ara tartısıw potentsiallıq energiyası menen kinetikalıq energiyası bolıp tabıladı. Eger barlıq molekulalardın` kinetikalıq energiyalarının` qosındısı potentsial energiyalardın` on` belgi menen alıng`an qosındısınan ko`p bolsa zat gaz ta`rizli halda turadı. Qarama-qarsı jag`dayda qattı dene, al o`z-ara bara bar jag`dayda suyıqlıq payda boladı.

Keyingi bir qansha onlag`an jıllar dawamında jan`a materiyallıq dun`ya-yag`nıy elementar bo`leksheler dun`yası payda boldı. Solardın` bir qanshası kosmoslıq nurlardan tabıldı ha`m ko`pshiligi jasalma jol menen quwatlı elementar bo`lekshelerdi tezletkishlerden alındı. Belgili bo`lekshelerdi bir-biri menen soqlıstırıw na`tiyjesinde jan`a bo`lekshelerdi payda etip, materiyanın` jan`a formasın payda etti. Materiyanın` bunday formasının ashılıwı ha`m ha`r qıylı formadag`ı materiyanın` bir-birine aylanıwı elektromagnitlik maydanda, elektronlar ha`m pozitonlardın` ja`ne materiyanın jan`a formasının` ashılıwı ilimde belgili bir jetiskenlerdin` biri bolıp, onın` ilimiy bahasın belgilew juda` qıyın.

Ha`zirgi kunde elemantar bo`lekshelerdin` ulıwma sanı 00 den asıp ketti. Olardı elementar degen atqa qarap dun`yanı quraytug`ın a`piwayı bo`leksheler dep qarawg`a bolmaydı. Kerisinshe olardın` ayrımlarının` o`zi juda’ quramalı duziliske iye. Ma`selen proton ha`m neytron olar atom yadrosının` qurawshıları bolıp bir qansha elementar bo`lekshelerden yag`nıy kvarklardan turadı. Bulardın` ha`r qaysısı basqada elementar bo`lekshelerden ha`m olar tuwılıw ha`m joq bolıw protsesslerinde tolıg`ı menen basqa bo`lekshelerdin` payda bolıu`ı yamasa joq bolıwı mumkinshiligine iye.

İlimde en` jetiskenliklerdin` biri materianın` ha`r qıylı formaların basqarıwshı o`z-ara ta`sirlewshi kushlerdin` anıqlanıwı bolıp esaplanadı. Sonday-aq tiykarınan bir qansha fundametallıq o`z-ara ta`sirlesiwshilerdin` bolıwın elementar bo`leksheler tastıyqlaydı: bularg`a kushli, elektromagnitlik, ha`lsiz ha`m gravitatsiyalıq o`z-ara ta`sirlesiwler, olar ba`rinen burın o`z-ara ta`sirlesiw intensivligi menen, ta`sirlesiw radiusı menen ha`m ishki simmetriyalıg`ı menen bir-birinen ayrıladı.

Kushli o`z-ara ta`sirlesiw en` intensivli ha’m simmetriyalı bolıp esaplanadı. Ol yadrolıq kush bolıp, yadronı quraytug’ın proton ha’m neytronlardın’ arasındag’ı ta’sirlesiw kushi esaplanadı. Sol kush yadronı quraydı. Basqa elementar bo’leksheler elektron, pozitron, myuon, awır leptonlar, neytrino, fotonlar kushli o’z-ara ta’sirlesiwdi sezbeydi. Kushli ta’sirlesiwge qatnasıwshı bo’leksheler adronlar dep ataladı. Bul kushli ta’sirlesiwde adronlar tek g’ana 0-^ sm aralıqta, al onnan ulken aralıqta kushli ta’sirlesiw payda bolmaydı.

Adronlar gruppasına ko’plegen elementar bo’leksheler kiredi. Bul gruppa adronlarg’a proton, neytron ha’mde ko’plegen mezonlar, giperonlar ha’m rezonanslar kiredi.

Kushli ta’sirlesiwge leptonlar gruppası ko’plegen spini bolg’an bo’leksheler gruppası, elektron, myuon leptonlar ha’m lar.

Elektr zaryadına keletug’ın bolsaq adron zaryadka iye bolıwıda, bolmawıda mumkin. Kushli ta’sirlesiwge bul bari bir. Elektr zaryadı tek kushli elektromagnitlik o’z-ara ta’sirlesiudin’ intensivligin xarakterleydi. Og’an barlıq zaryadlang’an bo’leksheler, foton ha’mde zaryadsız bo’leksheler tap bolg’an. Onnan basqada elektromagnitlik ta’sirlesiw magnitlik momentke iye zaryadsız bo’leksheler tap bolg’an. Bir tan’ qalarlıq jeri elektr zaryadı barlıq elementar bo’leksheler ushın da’lilligi bir qanalıq bolg’an da’rejede birdey.

Ha`lsiz ta’sirlesiwdin` intensivligi kushli ta`sirlesiwdin` intensivliginen 0 da`reje kishkene ha`m ha`lsiz ta`sirlesiw shegarası kushli ta`sirlesiw shegarasınan jeterli da`rejede az.

Barlıq elementar bo`leksheler tek g`ana fotonnan basqa, sonday-aq adronlar ha`m leptonlar ha`lsiz ta`sirlesiwge qatnasadi. Biraq ayrıqsha sha`rt orınlanıwı kerek, ha`lsiz ta`sirlesiw kushli ha`m elektromagnitlik ta`sirlesiwdin` fonında payda bolıwı kerek. Onday jag`day turaqsız elementar bo`lekshelerdin` ıdırawı waqtında payda boladı. Mısalg`a turaqsız neytron  minut ishinde ha`lsiz ta`sirlesiwdin` na`tiyjesinde protong`a, elektrong`a ha`m neytrong`a aylanadı. Ha`lsiz o`z-ara ta`sirlesiw yadronın’ - ıdırauının’ sebepshisi bolıp esaplanadı. Ja’ne neytrinonın’ ha’r qıylı elementar bo’lekshelerden shashırawının’ anıqlawshısı boladı.

Bir qansha ha’lsiz intensivligine iye ta’sirlesiw bul gravitatsiyalıq ta’sirlesiw. Biraqta og’an barlıq materiya tolıg’ı menen diydarlasadı. Bul N`yutonnın’ putkil dun`yalıq tartılıs nızamın payda etti. Onın’ ta’sirlesiwinin’ shegarası joq. Gravitatsiyalıq o’z-ara ta’sirlesiw tiykarınan iri denelerdin’ arasında boladı. Ol juldızlar menen planetalardın’ qozg’alısın anıqlaydı. A`lemnin` duzilisi tolıg`ı menen usı o`z-ara ta`sirlesiw menen uyreniledi. Elementar bo’leksheler dun`yasında gravitatsiyalık o`z-ara ta`sirlesiw olardın` massalarının` kishi bolg`anlıg`ınan bayqalıwı qıyın. Biraq elementar bo`leksheler dun`yasında ha`zirshe belgisiz bolg`an gravitatsiyalıq o`z-ara ta`sirlesiwdin` qanday ilimge jan’alıq qosatug`ınlıg`ına isenimsiz turde qaramaw kerek.