|
1-Bo`lim
1.1. Zatlardın` atomliq duzilisi tuwralı tusinik
Barlıq materiallıq denelerdin` atomlardan turatug`ınlıg`ı ma`lim. Sonlıqtan bir biri menen bazı bir nızamlıq penen ta`sirlesetug`ın, sog`an sa`ykes qozg`alatug`ın atomlardın` jıynag`ı materiallıq denenin` modeli bolıp tabıladı. Al denelerdi qurawshı atomlardın` o`zleri de qarap atırılg`an jag`daylarg`a sa`ykes modeller retinde qabıl etiliwi mu`mkin. Bir jag`daylarda olardı materiallıq noqatlar, ekinshi jag`daylarda absolyut qattı materiallıq deneler, u`shinshi jag`daylarda olardın` ishki qurılısı menen ishki qozg`alısları esapqa alınıwı mu`mkin. Kvant mexanikası atomlar menen molekulalardın` ishki qurılısı menen qa`siyetlerin tolıq u`yreniwge mu`mkinshilik beredi. Sonlıqtan da olardın` qa`siyetleri bizge belgili dep esaplanadı. Atomlardın` bir biri menen ta`sirlesiwi ha`m qozg`alısı da bizge belgili. Bir jag`daylarda bul qozg`alıslar klassikalıq fizika ko`z-qarasları tiykarında qaraladı. Basqa jag`daylarda mikrobo`leksheler ushın ta`n bolg`an kvantlıq qa`siyetlerdi esapqa alıw za`ru`rligi payda boladı. Bul nızamlar da kvant mexanikasında belgili. Bul nızamlardın` mazmunı bul kursta a`hmiyetke iye emes. A`hmiyetlisi sol nızamlardın` belgili ekenliginde. Sonlıqtan materiallıq denenin` modeli qozg`alıs nızamları ha`m o`z-ara ta`sirlesiwi belgili bolg`an atomlardan turadı. Molekulalıq fizikada ko`pshilik jag`daylarda atomlar menen molekulalardın` massaları absolyut ma`nisi menen emes, al salıstırmalı o`lshem birligi joq ma`nisi menen beriledi. Bul ma`nislerdi salıstırmalı atomlıq massa Ar ha`m salıstırmalı molekulalıq massa Mr dep ataladı. Birlik atomlıq massa sıpatında 12C uglerod izotopı massasının` u`lesi qollanıladı.
= = 1.669*10-27 kg = 1.669*10-24 g.
Salıstırmalı molekulalıq massa yamasa molekulanın` salıstırmalı massası
M = = *12
formulası menen anıqlanadı. Bul jerde molekula massasının` absolyut ma`nisi. Sa`ykes formula ja`rdeminde din` ornına atomlıq massanın` absolyut ma`nisi qoyılsa salıstırmalı atomlıq massa da anıqlanadı. Atomlıq massalardın` absolyut ma`nisleri 10-22-10-24 g, al salıstırmalı atomlıq massalar 1-100 shamasında boladı. Al salıstırmalı molekulalıq massalardın` shamasının` shekleri a`dewir u`lken boladı. Sİ esaplawlar sistemasında zattın` mug`darı onın` strukturalıq elementlerinin` sanı menen ta`riplenedi. Bul shama mol lerde beriledi. 12S uglerod izotopının` 0.012 kilogramında (12 gramında) qansha strukturalıq element bolsa zattın` 1 molinde de sonday strukturalıq element boladı. Solay etip anıqlama boyınsha qa`legen zattın` 1 moli birdey sandag`ı strukturalıq elementke iye boladı. Bul san Avagadro sanı dep ataladı:
NA = [0.012 kg/12 ] = 10-3 kg/ = 6.02*1023 .
Demek;
NA = 10-3 kg/mol = 1 g/mol.
Mısal retinde vodorod atomlarının` bir moli haqqında ga`p etiw mu`mkin. Ha`r bir vodorod atomının` massasının` 1.66*10-24 g ekenligin esapqa alıp, bul sandı Avagadro sanına ko`beytsek 1 g/mol shamasın alamız.
Mol tu`sinigi zattın` strukturalıq elementlerine qarata qollanıladı. Sonlıqtan da strukturalıq elementler haqqındag`ı mag`lıwmat barqulla keltiriliwi kerek, sebebi bunday bolmag`an jag`dayda mollerde zatlardın` mug`darın anıqlaw ma`nisin jog`altadı. Mısalı ıdısta suwdın` 2 moli bar dep aytıw durıs emes. Al ıdısta suw molekulalarının` 2 moli bar dep aytıw durıs boladı. Bul so`z ıdısta 296.02*1023 dana N2O molekulasının` bar ekenligin bildiredi. Ja`ne de, eger de bazı bir ko`lemde 1024 erkin elektron bar bolatug`ın bolsa bul ko`lemde 1024/(6.02*1023) = 1.66 mol elektron bar dep aytamız. Eger suwdın` bazı bir mug`darı 1 mol N2O suw molekulasınan turatug`ın bolsa onda ol 2 mol vodorod atomlarınan ha`m 1 mol kislorod atomlarınan (yag`nıy 10 mol protonlardan, 8 mol neytronlardan ha`m 10 mol elektronlardan) turadı. Molekulalıq fizikada 1 mol zattın` massası bolg`an molyar massa tu`sinigi qollanıladı:
M = * NA.
Bul jerde molekula massası. Mollik massa 1 mol zattın` massasına sa`ykes keliwshi kilogramlarda an`latıladı Joqarıdag`ı formulalardı esapqa alsaq
M = *10-3 = 10-3 kg/mol.
tu`rine iye boladı. Bul formuladag`ı Mr menen anıqlang`an o`lshem birligi joq salıstırmalı shama. 12S uglerod izotopınan turatug`ın zattın` mollik massası 12*10-3 kg/mol ge ten`. Salıstırmalı atomlıq massalar Mendeleev du`zgen elementlerdin` da`wirlik sistemasında keltirilgen. Moller shaması n strukturalıq elementler sanı n menen bılay baylanısqan:
n = n/NA.
n = m zattın` massası ekenligi esapqa alıp molekulanın` massasına bo`lsek
n = m/M
ekenligine iye bolamız.
Atomlar menen molekulalardın` o`z-ara ta`sir etisiwin izertlewler olar arasında salıstırmalı u`lken qashıqlıqlarda tartısıwdın`, al kishi qashıqlıqlarda iyterisiwdin` bolatug`ınlıg`ın ko`rsetedi. O`zlerinin` ta`biyatı boyınsha bul ku`shler elektromagnit ku`shleri bolıp tabıladı. Kishi qashıqlıqlardag`ı iyterisiwdin` orın alıwı atomlar menen molekulalardın` ken`isliktin` belgili bir bo`limin iyeleytug`ınlıg`ının` saldarı bolıp tabıladı. Sonlıqtan olar sol ko`lemnin` basqa atomlar menen molekulalardın` iyelewine qarsılıq jasaydı.
Atomlar menen molekulalar barlıq waqıtta qozg`alısta boladı ha`m sonlıqtan kinetikalıq energiyag`a iye boladı. Tartılıs ku`shleri atomlar menen molekulalardı tutas bir denege baylanıstırıwg`a bag`darlang`an, al kinetikalıq energiya bolsa sol baylanıstı u`ziwge qaray bag`darlang`an. Usı eki sebeptin` bir biri menen gu`resinin` na`tiyjesi sol ku`shlerdin` salıstırmalı intensivliligine baylanıslı. Eger atomlar menen molekulalardı bir birinen ajıratıp jiberiwshi tendentsiya intensivlirek bolsa zat gaz ta`rizli halda, al baylanıs jasawg`a bolg`an tendentsiya ku`shlirek bolsa zat qattı halda boladı. Al sol tendentsiyalar intensivliligi shama menen o`z-ara ten` bolsa onda suyıqlıq hal ju`zege keledi. Usı aytılg`anlardın` barlıg`ı da sapalıq xarakterge iye. «İntensivlilik» tu`sinigine sanlıq jaqtan o`lshem berilgen joq. Usınday sanlıq o`lshem molekulalardın` o`z ara tartısıw potentsiallıq energiyası menen kinetikalıq energiyası bolıp tabıladı. Eger barlıq molekulalardın` kinetikalıq energiyalarının` qosındısı potentsial energiyalardın` on` belgi menen alıng`an qosındısınan ko`p bolsa zat gaz ta`rizli halda turadı. Qarama-qalsı jag`dayda qattı dene, al o`z-ara bara bar jag`dayda suyıqlıq payda boladı.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
