O`zbekistan Respublikası Joqari ha’m orta arnawli ta`limi ministirligi

Elementar bo’leksheler topari

FATONLAR	Bul topar bir bo’leksheler-elektromagnit nurlaniw kvanti fatonnan iba’rat.
LEPTONLAR	Leptonlar (<<leptos>>) grekshe-jen’il ma’nisin an’latadi. Leptonlarg’a elektron, myuon neytrinosi, electron myuon, lepton ha’m olardin’ antibo’leksheleri kiredi.
MEZONLAR	Massasi 207 elektron massasinan u’lken, biraq praton massasinan kishkene bolg’an bo’leksheler mezonlar toparin quraydi.
BARIONLAR	Awir bo’leksheler. Olar pratonnan baslanadi ha’m nuklonlar, giperionlardi o’z ishine aladi. Barliq ta’sirlesiwlerde qatnasadi.
KVARKLAR	Mezon ha’m bariondi qurawshi en’ a’piwayi bo’lekshege aytiladi.

Spin tu’sinigi. Spin bolekshelerdin’ mexanikaliq momentin ko’rsetedi ha’m

Plank turaqlisi (h) birgelikte o’lshenedi. Bo’lekshe spini bo’lekshenin’ qaysi ststistikag’a boysiniwin ha’m bo’lekshe tolqin funksiasinin’ skalyar, spinor yaki vektor xarakterge iye boliwin belgileydi. Spini no’l bolg’an bo’leksheler ha’reketi skalyar, yarimg’a ten’ bolg’ani spinor ha’m birge ten’ spinli bo’leksheler ha’reketi vektor tolqin funksiyalari menen spatlanadi. Bo’leksheler spini no’lden 3/2 araliqtag’i ma’nislerdi aliw mu’mkin. Yadro ha’m yadro reaksiyalarinin’ a’melge asiwinda ku’shli o’z-ara ta’sir juwapker boladi. Ku’shli o’z-ara ta’sir praton ha’m neytronlardi baylanistirip, yadronin’ bir pu’tinligin ha’m turaqlilig’in ta’minleydi. Ku’shli ta’sirlesiw elektromagnit ta’sir ku’shine salistirg’anda ju’z ma’rte, al ku’shsiz o’z-ara ta’sirge salistirg’anda 10¹⁴ ma’rte ku’shli bolip, 10^-15 ta’sir sferasina iye. Bo’leksheler bir-biri menen jaqinlasiwi menen olar ortasindag’i tartisiw ku’shi arta baslaydi ha’m na’tiyjede o’z-ara potensial energiyasinin’ algebraliq ma’nisi kemiyedi, 0,5 fermige jaqin araliqtan baslap ja’ne o’z-ara iyterilisiw bar boladi.

2-keste

№	O’z-ara ta’sir	Mexanizm	Intensivlik	Ta’sir radiusi	Xarakterli waqit
1	Ku’shi	Glyuonlar enen almasiwi	10^-1-10^1	10^-15	10^-23
2	Elektiromagnit	Fatonlar menen almasiwi	1/137		10^-20
3	Ku’shsiz	Ortasha bazonlar menen almasiwi	10^-10	10^-18	10^-13
4	Gravitatsion	Gravitatsion menen almasiwi	10^-38

Kvark arasinda payda bolatug’in ren’ zaryadi kvarktan uzaqlasqanda o’zgermewi, yamasa artadi dep esaplanadi. Bunin’ na’tiyjesinde kvarklar arasinda araliqtin’ artiwi menen olardin’ o’z-ara ta’sir energiyasi artip ketedi. Kvarklar adron ishinde bir-birine jaqin jaylasqanlig’i ushin olardin’ ta’siri kemiyedi, kvarklar bo’leksheler ishinde o’zlerin erkin tuta baslaydi. Glyuonlar kvarklardin’ bir-biri ta’sir etisiwin xarakterleydi. Glyuonlardin’ massasi joq. Tap sonday ha’m basqa bir g’ansha qa’siyetleri menen fatonlarg’a uqsaydi. Biraq glyuon fatonnan “o’z ko’biyiwshiligi“ menen parq qiladi. Olar kvarklarg’a baylanisli bolmag’an halda o’z a’tirapinda jan’adan glyuon maydanin payda etedi. Glyuonlar, joqarida aytip o’tkenimizdey zaryadlang’an bo’leksheler bolip o’zlerinde degen spetsfik kvark zaryadina iye, olar glyuonlardi jan’alari bolsa ja’ne jan’adan glyuonlardi payda etedi. Ha’zirgi waqitta alti kvark ha’m alti boliwi kerekligi aytildi.

3-kestede kvarklardin’ atlari ha’m tiykarg’i xarakteristikalari keltirilgen.

3-keste

Kvarklardin’ qa’siyetleri

Anglishan sha	Up	dowin	stange	charm	Top (truth)	Bottom (Beartey)
O’zbek	usti	osti	galati	Maftunkor	Yuqori (haqiy)	Past (shirloylik)
Russha	vverx	vniz	strannıy	Ocherovxa mnnıy	verx	niz
Belgisi	U	d	S	c	t	B
Matemati kaliq belgisi	q1	q2	q3	q4	q5	q6
Spini s	½	1/2	1/2	1/2	1/2	1/2
Zaryadi Q	2/3e	-1/3e	-1/3e	2/3e	-1/3e	2/3e
Bar.zar.B	1/3	1/3	1/3	1/3	1/3	1/3
Galati. S	0	0	-1	0	0	0
Maftukor (O’zine tartatug’in)	0	0	0	1	0	0
t–xossasi (qa’siyeti)	0	0	0	0	1	0
B-xossai (qasiyeti)	0	0	0	0	0	1

Joqaridag’iday sxema antikvarklar u’shin, 4-kestede berilgen.

4-keste.

Antikvarklardin’ tiykarg’i qa’siyetleri.

Ati	u-antikvark	d- antikvark	Galati (bir tu’rli) antikvark	C-antikvark	b-antikvark	t -antikvark
Fizikaliq belgisi	U	d	s	c	b	t
Matematikaliq belgi	Q1	q2	q3	q4	q5	q6
Spini s	1/2	1/2	1/2	1/2	1/2	1/2
Bar . zaryad B	-1/3	-1/3	-1/3	-1/3	-1/3	-1/3
Galatilik S	0	0	1	0	0	0
Maftunkor (o’zine tartatug’in)	0	0	0	-1	0	0
t-xossai (qa’siyeti)	0	0	0	0	-1	0
b-xossasi	0	0	0	0	0	-1

A’piwayi barion ha’m mezonlardi da’slep u’sh kvarklardin’ kombinatsiyasinan du’ziw mu’mkin ha’m bug’an tuwri keletug’in barliq kvarklar sanin keltirip shig’ariw mu’mkin. A’piwayi bolmag’an barion ha’m mezonlardi bolsa qalg’an kvarklardi itiba’rg’a aliw arqali du’ziw mu’mkin. Bul Gell-Mann kvarklar teoriyasinin’ jetiskenligi edi. Biraq soga’n qaramay bunin’ o’zi elementar bo’lekshelerdin’ barliq fizikaliq qa’siyetlerin toliq tu’sindirip bere almaytu’gin edi. Na’tiyjede teoriyag’a kvarklardin’ iyisi, ren’i degen jan’a tu’sinikler kiritildi.

Juwmaq

Bizge ma’lim ta’biyatta to’rt turli ta’sirlesiw belgili. Ha’zirgi zaman ilimde en` jetiskenliklerdin` biri materianın` ha`r qıylı formaların basqarıwshı o`z-ara ta`sirlewshi kushlerdin` anıqlanıwı bolıp esaplanadı. Sonday-aq tiykarınan bir qansha fundametallıq o`z-ara ta`sirlesiwshilerdin` bolıwın elementar bo`leksheler tastıyqlaydı: bularg`a kushli, elektromagnitlik, ha`lsiz ha`m gravitatsiyalıq o`z-ara ta`sirlesiwler, olar ba`rinen burın o`z-ara ta`sirlesiw intensivligi menen, ta`sirlesiw radiwsı menen ha`m ishki simmetriyalıg`ı menen bir-birinen ayrıladı. Sonin’ ushin zatlardin’ atom-molekuliyr duzilisi, atom yadrosi menen olardi qurawshi elementar duniyani biliw ushin a’libette joqarida qarastirg’an proceslerdi uyreniw kerek boladi. 1964-jili M. Gell-Mann ha’m J. Tsveyglar neytronlar ha’m pratonlar 3-u, d, s kvarklar dep atalatug’in a’piwayi bo’lekshelerden quralg’anlig’i haqqindag’i gipotezani ko’terip shiqti. Kvarklar ishki du’ziliske iye emes ha’m usi mag’anada haqiqiy elementar bo’leksheler esaplanadi. Keyin ala ja’ne 2- ko’zge tartatug’in c ha’m gozzal b kvarklar kirgizildi. Haqiqiy kvarktin’ da boliwi itimalidan alis emes. Solay etip, zatlar molekula ha’m atomlardan du’zilgen. Al, atom o’z na’wbetinde yadro ha’m oni qorshap turg’an elektronlardan, yadro bolsa neytronlardan ha’m pratonlardan iba’rat. Pratonlar ha’m neytronlar kvarklardan du’zilgen. Joqarida atap o’tilgenindey, bo’leksheler - bul dunyanin’ en’ kishi gerbishleri. Yadrolar, atomlar, molekulalar, ximiyaliq birikpeler, biologiyaliq toqimalar, planetalar, u’lken juldizlar, kosmos deneleri, sonin’ ishinde bizin’ o’zimiz de usi bo’lekshelerden quralg’an. Lekin, bul bo’lekshelerdi qanday ku’shler baylanistirip turadi degen soraw tuwiladi. Elementar bo’lekshe arasinda to’rt tu’rli fundamental ta’sirlesiw bar bolip bular: tartisiw (gravitatsiyaliq); elektromagnit; ku’shli (yadro) ha’m ku’shsiz ta’sirlesiwler. Tiykarinan ku’shli ta’sirlesiwde glyuonlar almasiwi na’tiyjesinde bolip o’tedi. Glyuon tu’sinigi anglishansha (yelim) kley so’zden aling’an. Kvark bo’leksheler glyuonlar arqali a’melge asiriladi. Ren’ tusinigin kiritiw, kvarklardin’ turin go’zal, o’zine tartatug’in dep atala baslandi. Yag’niy kvarklar kvarklar u, d, s go’zalliqqa iyedelinedi. Ha’r qiyli go’zalliqli kvarklar massalari boyinsha bir-birinen parqlanadi, biraq ren’i bir qiyli go’zalliqqa iye bolg’an kvarklar bir-birinen ren’i menen parqlanadi. Kvark teoriyasina ren’ tu’sinigin kvark ststistikasi mashqalasin sheshiw ushin kiritilgen edi. Kvarklardi adronlar ishinde bir-biri menen baylap, uslap turiwshi ku’sh sol ren’ sebepli ju’zege keledi dep qaraladi. Kvarklar o’z-ara massasiz, spini 1 ge ten’ bolg’an glyuonlar menen ta’sirlesedi. Kvarklardin’ glyuonlar almasiwinda kvarklardin’ ren’i o’zgeredi, turi bolsa o’zgermeydi, qalg’an kvant sanlari saqlanadi. Misali, u-kvark glyuon berip yaki alip, u-kvarktin’ basqa ren’de payda boladi. Glyuonlar kvarksiz da o’z-ara ta’sirlesiwi mu’mkin. Lekin, elektromagnit maydan fatonlari bunday qa’siyetke iye emes.

Elementar bo’leksheler fizikasinin’ ta’sirlesiwler teoriyasi elementlerin akademiyaliq litsey oqiwshilarina ha’zirgi 11-klass oqiwshilarina uyretkende materiyanin’ ha’r qiyli formalarin tusindiriw maqset etip qiyiladi. Sonin’ ushin bul qa’nigelik pitkeriw jumisi joqari bilimge iye, qizig’iwshan’ oqiwshilar ha’m oqitiwshilar ushin metodikaliq qollanba boladi.

Paydalanilg’an a’debiyatlar

1. Bekjanov R.B. Atom yadrosi va zarralar fizikasi. T.: O’qituvchi, 1995-jil.

2. A. Jumamuratov. Yadro fizikasi No’kis. 2013-jil.

3. A.Jumamuratov, M.A.Jumamuratov. Atom yadrosi ha’m elementar bo’leksheler fizikasi. Tashkent-2016.

4.Teshaboyev Sh. Yadro ha’m elementar zarralar fizikasi. T.: O’qituvchi, 1992-jil.

5. T.M. Mo’minov, A.B. Xoliqulov, Sh.X. Xushmurodov Atom yadrosi

ha’m zarralar fizikasi Tashkent.: 2009-jil.

6. Naumov A.İ Fizika atomnogo yadro i elementarnıx chastitsyu -M., 2000-g.

7. Bozorova, N. Kamolov Fizika (optika, atom va yadro fizikasi) “Aloqachi” 2007-jil

8. Ishmuxamedov R. va boshqalar “Tarbiyada innovatsion texnologiyalar” Tashkent <>.

9. Bobojanov R , Xudayberganov A. M, Kochetkov G.A . Atom fizikasidan masalalar echish uchin qo’llanma.-Tashkent Universititet. 1993-jil

10. Ismoilov M, Xabibullaev P., Xaliulin M. Kizikz kursi. –Toshkent : O’zbekstan, 2000y.

11. Qodirov O., Boydedaev A. Kvant fizika. –Tashkent. O’zbekstan

Milliy Kutubxonasi.2005.

12. Shirokov Yu.M., Yudin N.P., Xushmurotov Sh.X. Yadro vazarralar

fizikasi. –Samarqand, 2001.

13. Azizxojoaev N N Pedagogik texnologiyalar va pedagogik makorat

Tashkent 2006-jil.

14. Ochilov M Yangi pedagogik texnologiyalar Tashkent 2000.

15. Tojiev va boshqalar Pedagogik texnologiya zaonoviy ilimiy nazariy

Asosi. Tahkent.2008-jil