O`zbekistan Respublikası Joqari ha’m orta arnawli ta`limi ministirligi

2. BO`LIM

2.1. Zatlardın` atom yadrolıq duzilisin uyreniw

Atomnın` klassikalıq elektrodinamikag`a tiykarlang`an birinshi modelin J.J.Tomson (1856-1940) 1903 jılı usıng`an edi. Bul modelge muwapıq atom shar formasında bolıp, onın’ putin ko`lemi boyınsha on` zaryadlar bir tegis bo`listirilgen(1-suwret).

1897-jilda J.Tomson ta’repinen elektron ashildi. On’ zaryadlang’an sferanin’ o‘lshemi putin atomnin’ radiusi tartibinde, ya’ni 10 ^–10 m. Atomnin’ nurlaniwi elektronlardin’ ten’salmaqliq jag’dayi a’trapinda kishi terbelisleri na’tijesinde payda bo‘ladi. Tomson modelinde atomg’a tusken alfa-bo‘lekshe juda’ kishi muyeshke awisadi. Bul bolsa Tomson atomi ishinde elektr maydaninin’ ha’lsiz ekenligin ko‘rsetedi. Bir tegis zaryadlang’an sfera ishindegi maydan kernewliligi to’mendegi formula arqali aniqlanadi:

Bul formulada e – sfera zaryadi, R – onin’ radiusi, r – elektronnin’ ten’salmaqliq jag’dayinan shetleniwi. Ten’salmaqliq jag’dayinan (sfera orayinan) r – araliqta turg’an elektrong’a ta’sir etetug’in kvazielastik kush to’mendegi ko’rsetiledi:

Ayirim jolllar menen ten’salmaqliq jag’daydan shiqqan elektron to’mendegi jiylik penen terbeledi.

1-suwret. Tomson Modeli.

bul formulada e-elektronnin’ zariyadi. m-elektronnin’ massasi, R-atomnin’ radiusi. Bul formuladan atomnin’ radiusin tabiwg’a boladi.

Buni Tomson modelinin’ da’lilleniwi dese boladi.

Usı on` zaryadlar arasında elektronlar ha`m jaylasqan bolıp, olardın’ sanı on’ zaryadlar sanına ten` bolg`anı ushın atom neytral esaplanadı. Elektron tensalmaklıq jag`dayınan jıljıg`anda onı ten` salmaqlıq jag`dayına qaytarıwshı serippelilik kushine uqsas kush payda boladı. Usı kush ta`sirinde elektron garmonikalıq terbelmeli ha`reket etedi. Maksvelldin’ elektromagnitlik tolqın teoriyasına muwapıq elektron atomda terbelmeli ha’reket jasag`anı ushın atom monoxramatikalıq elektromagnitlik tolqın shıg`aradı. Nurlang`an elektromagnit tolqın jiyiligi elektronnın` terbelis jiyiligine sa`ykes keledi. Tomson usı atom modeli menen atomnın` nurlanıw spektri sızıqlı bolıwın tusindirip berdi. G.N.Lorents, Tomsonnın` bul atom modeli tiykarında jaqtılıq dispersiyasının` elektron teoriyasın jarattı. Bul teoriya normal ha`m anomal dispersiyalardı tusindirip berdi. O`z waqtında atomnın` Tomson modeli fizikada ulken rol oynadı. Biraq bul model uzaq jasamadı.

İnglis alımı Rezerford radioaktiv zatlardan shıg`ıwshı - - bo`leksheleri juqa’ metall qatlamınan o`tkende shashırawın uyrenip, 1911 jılı atom duzilisinin` jan`a modelin jarattı. - bo`leksheler menen ta`sirlesip atırg`an zattın` atom duzilisin biliw ushın aldın  - bo`lekshenin` o`zinin` ta`biyatın biliw kerek edi. Sonın` ushın Rezerford  -bo`lekshenin` zaryadın, massasın ha`m tezligin anıqladı. Rezerford ha`m Geyger radioaktiv zattan shıg`ıp atırg`an -bo`lekshelerdi Faradey tslindrine toplap(2-suwret), elektrometr ja`rdeminde onın’ zaryadı on` bolıp(3-suwret), eki elektron zaryadına (q = 2e) ten` ekenligin anıqladı.  -bo`lekshelerdin` magnit maydanında awısıwına qarap, onın` massası, 4 vodorod atomı massasına, yag`nıy geliy atomı massasına ten`ligi anıqlandı.

2-suwret

3-suwret

Radioaktiv zattan ushıp shıg`ıp atırg`an -bolekshelerdin` tezligi 10<sup>7</sup>m/s a’trapında bolıp, olar bir qansha ulken kinetikalıq energiyag`a iye. Rezerford -bo`leksheler jolına kishkene domalaq san`laqlı tosıq qoyıp, san`laqtan shıg`ıp atırg`an -bo`leksheler da`stesinin` qalınlıg`ı 1 mkm ge jaqın bolg`an altın qatlamına (fol`ga) qarata bag`ıtladı. Rezerford ta`jriybesinin` sxeması 4-suwrette ko`rsetilgen. Altın qatlamınan o`tken -bo`leksheler nurlanıwshı(lyuminestsent-siyalanıwshı) ekran arqalı yamasa fotoqag`az ja`rdeminde esapqa alınadı. Ta`jriybeden usı na`rse ma`lim boldı, -bo`lekshelerdin` juda` ko`p bo`legi altın qatlamınan hesh qanday tosıqqa ushıramay o`tip ekrang`a barıp tusedi eken. Biraq ayırım -bo`lekshelerde altın qatlamınan o`tiwde 10<sup>0</sup>, 15<sup>0</sup>, 20<sup>0</sup> muyeshlerge awısıwı baqlanadı(4-suwret). Ja`ne de az sandag`ı -bo`leksheler (shama menen 8000 nan birewi) 90⁰ tan ulken bolg`an muyeshke awısadı eken. Ha`tteki (shama menen 20000 nan birewinin`) altın qatlamınan arqag`a qaytqanı ha`m esapqa alındı 5-suwret). 6-suwrette yadro kishkene shar formasında suwretlengen. - bolekshenin` ha`reket traektoriyası strelka menen korsetilgen.





4-suwret.

5-suwret

Suwretten ko’rinip tur,  -bo’lekshenin burılıw muyeshi ol menen atom yadrosı arasındag’ı aralıqqa baylanıslı. Rezerford bul aralıqtı nıshana aralıg’ı dep atadı. Bul ta’jriybe na’tijelerinen Rezerford to’mendegi ush juwmaqtı shıg’ardı.

1 -bo`lekshelerdin` ayırımlarının’ altın qatlamınan o`tiwde burılıwına altın atomları quramındag`ı on` zaryadlar menen o`z-ara ta`siri tiykarg`ı sebepshi boladı.

2. - bo`lekshelerdin` ko`p bo`leginin` hesh qanday tosqınlıqqa ushıramay altın qatlamınan o`tip ketiwi atom quramındag`ı on` zaryadlar atom orayındag`ı juda ha`m kishi ko`lemli yadrog`a toplang`anlıg`ın ko`rsetedi.

3.  -bo’lekshelerdin’ altın qag`azınan arqag`a qaytıwı on` zaryadlı atom yadrosının` massası -bo`lekshelerdin` massasınan bir neshe ma`rte ulken ekenligin ha`m atom massasın tiykarınan usı kishi ko`lemli yadro quraytug`ının ko`rsetedi.

Rezerford joqarıdag`ı juwmaqları tiykarında atomnın’ yadro modelin jarattı. Bul modelge muwapıq atom orayında on` zaryadlı yadro jaylasqan. Yadro menen elektronlar o`z-ara ta`sirlesiwi na`tiyjesinde elektronlar yadro a`trapında shen`ber formasındag`ı orbitalar boylap aylanadı(7-suwret). Yadro kushleri maydanı orayg`a umtılıwshı kush wazıypasın orınlaydı. Yadro a`trapında aylanıp atırg`an elektron ushın N`yutonnın` 2-nızamı to`mendegi ko`riniste jazıladı.

Bunda  - elektronnın` orbitadag`ı tezligi

r - orbita radiusı.

Elektronlardın` ulıwma zaryadı, yadrodag`ı on` zaryadlardın` ulıwma zaryadına ten` bolg`anı ushın atom elektr zaryadına iye emes. 7-suwrette Rezerfordtın atom yadro modeli boyınsha temir atomının` duzilisi suwretlengen.

3. Rezerford ta`jriybege ha`m atom yadro modeline tiykarlanıp atom zaryadın ha`m o`lshemin anıqlawg`a eristi. Yadronın` zaryadı elektron zaryadına eseli bolıp,

Q=+Z_e

ekenligi anıqlandı. Bunda Z - elementtin` Mendeleev periodlıq sistemasındag`ı ta`rtip nomeri.

6-suwret

7-suwret.

Rezerford ja`ne sol na`rsege anıqlıq kiritedi, elementtin` periodlıq sistemadag`ı ornı Mendeleev ko`rsetkenindey, onın` atom massası menen emes, ba`lki yadro zaryadı menen anıqlanar eken. Rezerford ayırım elementlerdin` periodlıq sistemadag`ı ornına duzetiwler kiritti, yag`nıy olardın` ta`rtip nomerlerin o`zgertti. Rezerford atom yadrosının` o`lshemin qanday anıqlag`anın ko`rip o`teyik. Ma`selen -bo`lekshe bazı bir element atom yadrosına oraylık urılsın. Haqıykatında -bo`lekshenin` yadro menen soqlıg`ısıwı bolmaydı. Sebebi,  - bo`lekshe yadrog`a qandayda aralıqqa jaqınlasıp barıp, son` arqag`a qaytadı. -bo`lekshenin` kinetikalıq energiyası qansha ulken bolsa, ol yadrog`a sonsha ko`birek jaqın baradı. Energiyanın` saqlanıw nızamına muwapıq -bo`lekshenin` kinetikalıq energiyasın yadro menen o`z-ara ta`sir potentsial energiyasına ten`leymiz.

 - bolekshenin tezligi v  10⁷ m/s, massası m_=4m_n =4^.1,67^.10^-26 kg, zaryadı q_=281,6^.10^-19 Kl ha’m altın atomının periodlık sistemadagı ta’rtip nomeri Z=79 ekenligin esapqa alıp,

tenlikten r₀ dı esaplaymız.

Tabılg’an r₀ dın’ bul ma’nisi altın ha’m -bo’lekshelerdin’ yadro radiwslarının’ jıyındısına ten’. Yadronın’ bul o’lshemi shartli bolıp, ol  -bo’lekshenin’ tezligine baylanıslı. Ha’zirgi zaman usılları menen yadronın’ o’lshemi 10^-15m a’trapında ekenligi anıqlang’an. Yadro fizikasında 10^-15 m uzınlıq 1 Fermi dep juritiledi. Elektronnın’ radiwsı ha’m 1 Fermi a’trapında ekenliginin esaplap tabıwımız mumkin. Elektrostatikadan belgili, zaryadlang’an o’tkizgish energiyası

E₀ = e

formula menen esaplanadı.

Bul formulada e – elektronnın’ zaryadı, -o’tkizgish potentsialı. Elektrondı r₀ radiwslı shar dep alsaq, onın’ energiyası ushın

formulanı jazıwımız mumkin.

Eynshteynin’ arnawlı salıstırmalılıq teoriyasına muwapıq tınısh turg’an elektronnın’ energiyası

E₀ = m_0e c²

Bunda m_0e-elektronnın’ tınıshlıqtag’ı massası, E_o dın’ joqarıdag’ı an’latpaların bir-birine ten’lep, shamalardın’ san ma’nislerin qoyıp, elektronnın’ radiwsın esaplaymız:

Joqarıdag’ı na’tiyjeden ko’rinip tur, elektronnın’ radiwsı ha’m yadro radiwsına jaqın eken. Yadronın’ o’lshemi ha’m massasın bilgen halda biz yadro zatının’ tıg’ızlıg’ın esaplawımız mumkin. Yadronın’ massası ornına atom massasın alsada boladı, sebebi elektronnın massası en’ kishi atom-vodorod massasınan 1836 ma’rte kishi. Bizge belgili, m_n = 1.67.10^-27kg bolg’anı ushın yadro tıg’ızlıg’ı ushın

Mina na`tiyjeni alamız.

Bunday tıg’ızlıq ha`zirge shekem ilimge ma`lim bolg`an en` ulken tıg`ızlıq (7-suwret). Rezerfordtın’ biz joqarıda ko`rip o`tken atom yadro modelin ko`binshe atomnın` planetar modeli dep te ataydı. Biraq bul juda’ qopal uqsatıw. Sebebi, Quyash ha`m planetalar mexanikalıq sistema bolsa, atom yadrosı ha`m elektronlar elektrodinamikalıq sistema esaplanadı. Quyash ha`m planetalar o`z-ara gravitatsialıq maydan arqalı tartısıp tursa, elektronlar yadrog`a Kulon nızamı menen anıqlanıwshı elektr maydanı kushleri arqalı tartısıap turadı. Rezerfordtın` atom teoriyası ayırım element atomları yadro zaryadın ha`m massasın anıqlap, olardın` da’wirlik sistemadag`ı elementlerdin’ ornına anıqlıq kiritkeni menen, atomnın` ko`p qa`siyetlerin tusindirip bere almadı. Ma`selen, atom sırtqı ta`sir sebepli yonlasıwı, yag`nıy ol shetki elektrondı jog`altıp on` iong`a aylanıwı ha`m ja`ne neytral atom halına qaytıwı mumkin. Bul processti Rezerford yadro modeli arqali tusindirip bere almaydı. Bul model` yadro atrapında aylanıp atırg`an elektronnın` orbitası ne sebepten stacionar ekenine ha`m juwap taba almaydı(8-suwret). Elektron yadro a’trapında aylanar eken, ma`lim tezleniwge iye boladı, sonın` ushın atomnan elektromagnit nurlanıw shıg`ıp turıwı kerek. Na`tiyjede elektron orbitasının` radiwsı qısqara barıp, ol spiral sıyaqlı traektoriya boylap aylanıwı kerek. Atom aldın uzın tolqın uzınlıqtag`ı jaqtılıq shıg`arıwı, spiraldın` radiusı qısqarıp elektronnın` aylanıw jiyiligi artıwı na`tiyjesinde atom shıg`arıp atırg`an jaqtılıqtın` tolqın uzınlıg`ı uzliksiz qısqarıp barıwı kerek. Esaplawlar sonı ko`rsetedi, elektron qısqa waqıt ishinde (~10^-8s) yadro ustine tusip qalıwı na`tiyjesinde atom "buzılıwı" kerek edi. Bizge belgili, bunday hal bayqalmaydı, atom statsionar bolip qaladı. Atomnan shıg`ıp atırg`an jaqtılıq spektri uzliksiz bolmay, diskret(uzlikli) boladi. Ma`selen gaz atomları spektrı sızıqlı. Bunday sızıqlı spektrge mısal etip vodorod atomı spektrin alıw mumkin. Atomlar spektri ne sebepten sızıqli bolıwın Rezerfordtın` atom yadro modeli tusindirip bere almaydı. Demek, klassikaliq mexanika ha`m elektrodinamikag`a tiykarlanıp jaratılg`an Rezerfordt6in’ atom teoriyası atom ishinde bolıp o`tetug`ın protsesslerdi tusindiriwge jaramsız eken. Sonnan keyin daniyalıq fizik-teoretik Nil`s Bor, M. Planktın` energiya kvantı haqqındag’ı teoriyasın ha`m ta`jriybede bayqalg`an vodorod atomı spektral seriyaların uyrenip, atom duzilisinin` jan`a teoriyasın jarattı.