“Uglevodlar kimyosi” fanini o`qitishning nazariy va amaliy masalalari

ELEKTROMAGNITLIK INDUKCIYA QUBILISI.FARADEY TÁJRIYBELERI.LENC QÁDESI.FARADEY NIZAMI.MAGNIT MAYDANINDA RAMKANI AYLANDIRIW.FUKO TOGI.

Reje:

1.Elektromagnitlik indukciya qubılısı;

2.Elektromagnitlik indukciya qubilisi boyinsha Faradey tájiriybeleri;

3.Faradey nizami;

4.Lenstiñ indukciya nizami;

5.Fuko togi.

Daniyalı fizik Ersted 1820-jılda toktıñ magnit tásirini anıqlanģannan keyin, ingliz fizigi Faradey bul jañalıq benen tanısqannan soñ, tómendegishe juwmaqqa keledi: tuyıq ótkizgish boylap aģıp ótip atırģan tok magnitti háreketke keltirer eken, magnittiñ háreketleniwi de tuyıq ótkizgishte tok payda qılıwı kerek hám bul juwmaqtıñ durıslıģını Faradey 1831-jılda kóp tájiriybeler tiykarında dálilleydi. Ol magnit maydanında sım oramlı ģaltak(katushka) hám galvanometrden ibarat tuyıq kontur ilgerilemeli háreket qılģanda yaki burılģanda, sonday-aq, qozģalmas kontur belgili bir waqıt dawamında ózgeriwshen magnit maydanda turģanında konturlarda tok payda bolıwını anıqladı.Magnit maydannıñ ózgeriwi sebepli tuyıq konturda payda bolģan tok indukcion tok,hádiyseniñ ózi bolsa elektromagnitlik indukciya hádiysesi delinedi.

Indukcion toktı payda qiliwshi elektr júritiwshi kúsh indukcion elektrjúritiwshi kúsh delinedi.Faradeydiñ indukcion tok payda bolıwınıñ shártlerini anıqlawģa tiyisli tájiriybelerini kórip shiģamiz:

1.Eger magnit kontur ishine kiritilse yaki konturdan shiģarilsa, tuyiq konturda tok indukciyalanadı, magnit katushkaģa jaqinlastirilģanda yaki katushka magnitke jaqinlastiriliģanda da galvanometr strelkasi bir tárepke ótedi (katushka ishindegi magnit aģimi kóbeyip baradi), magnitti katushkadan uzaqlastirilģanda yaki katushka magnitten uzaqlastirilsa (magnit aģimi kemeyip baradi) strelka basqa tárepke ótedi, yaģniy magnit indukciya aģiminiñ artiwi yaki kemeyiwi menen indukcion tok jónelisi aldiñģi halatdan ózgeredi.

Demek, magnit indukciya aģiminiñ ózgeriwi nátiyjesinde indukcion tok payda boladi eken.Magnit qansha kúshli, oniñ háreketi qansha tez hám katushkadaģi sım oramlari sani qansha kóp bolsa, indukcion toktiñ kúshi de sonsha úlken boladi. Eger magnitti tuyiq katushka jaqinina yaki hátte katushka ishine jaylastirsaq, magnit qozģalmaģanda indukcion tok payda bolmaydi. Bunnan tómendegishe juwmaq payda boladi: tuyiq konturda indukcion toktı payda qılıw ushın bir ģana magnit maydanniñ bar ekenligi jeterli bolmay,bálkim magnit ózgeriwi de kerek.

2.Eki katushkanı bir birine jaqin qoyip, ekinshi katushkanıñ ushlarini galvanometrge jalģap, birinshi katushkaniñ ushlarini tok deregine jalģayıq. Birinshi katushkadaģi tok kúshini R reostat benen ózgertirip yaki gilt járdeminde shinjirģa jalģap-úzip turilsa ekinshi katushkada indukcion tok payda bolģanini kóriw múmkin. Bul eki halda da ekinshi katushkani kesip ótiwshi magnit indukciya aģimi ózgeredi, sebebi birinshi katushka shinjirinda tok ózgeredi.

3. Bir katushka ekinshi katushka ishine jaylasiwi, oģan jaqinlasiwi yaki uzaqlasiwi múmkin. Úlken diametrli katushkaģa galvanometr jalģap, tuyiq shinjir payda qilayiq. Kishi diametrli katushkaģa tok deregi, reostat arqali jalģap, tuyiq shinjir payda qilip ondaģi tok kúshini reostat arqali ózgertirsek yaki katushkalardı bir birine jaqinlastirip-uzaqlastirsaq galvanometr strelkasi jilisqanliģini kóremiz (oniñ jilisiwi joqaridaģi tájriybelerdegi gúzetiwlerge sáykes keledi).

Bul tájiriybelerge tiykarlanip tómendegi juwmaqqa kelemiz:

1.Katushkaniñ formasi ózgermegen halda magnit aģiminiñ hárqanday usilda ózgeriwi tuyiq shinjirdaģi galvanometr strelkasiniñ aģiwina alip keledi.Payda bolģan indukcion toktiñ jónelisi magnit aģimi jónelisiniñ ózgeriwine baylanıslı;

2.Katushkadaģi sim oramlar sani kóp, magnit indukciya aģiminiñ ózgeriwi tez bolsa, indukciya hádiysesi kúshli boladi;

3.Eger katushka ishinde ferromagnit dene bolsa, effekt kúshli boladi.Bunda indukciya hádiysesi magnit maydan kúshlengenligine emes, bálkim magnit maydan indukciyasina baylanisli ekenligi kelip shiģadi;

4.Eger effekt gúzetilip atirģan konturdiñ tek qarsiliģini ózgertirsek de galvanometr kórsetiwi ózgeredi, yaģniy qarsiliq artsa, ol kishi muģdardi, qarsiliģi kemeyse, úlken muģdardi kórsetedi.

Demek, hádiyse ótkiziwsheńlik tokına baylanisli bolmastan, bálkim elektr indukciya maydaniniñ payda boliwina baylanisli boladi eken. Bul gúzetilgen tájriybelerdiñ hámmesinde de elektr maydan kúshlengenlik vektoriniñ payda boliwi gúzetilip atir .Bularģa tiykar Faradey óziniñ tómendegi juwmaģin táriyipleydi: gúzetilip atirģan kontur boyinsha alinip atirģan elektr maydan kúshlengenliginiñ cirkulyaciyasi sol konturdi kesip ótiwshi magnit indukciya aģiminiñ ózgeriw tezligi arqali aniqlanip,bul cirkulyaciya konturda ol payda bolip atirģan indukcion elektrjúritiwshi kúshke teñ.

Bunnan magnit indukciya aģiminiñ birligi veberdi tómendegishe táriyiplew múmkin: eger tuyiq kontur menen shegaralanģan sirt arqalı ótetuģin magnit indukciya aģimi bir sekund ishinde nolge deyin bir tegis kemeygende konturda bir volt indukciya elektr júritiwshi kúsh payda bolsa, bul magnit indukciya aģimi bir veberge teñ boladi.1Vb = 1V•c

E.X.Lens indukcion toktıñ jónelisini aniqlaw ushin ótkizgen tájriybeleri tiykarinda magnit polyusti katushkaģa jaqinlastirģanda katushkaniñ magnitke jaqin ushinda sol polyus benen bir qiyli polyus payda boliwini magnittiñ polyusini katushkadan uzaqlastirģanda bolsa katushkaniñ magnitke jaqin ushinda basqa (qarama-qarsi) polyus payda boliwini aniqladi.Bunnan indukcion toktıñ magnit maydani oni payda qiliwshi magnit maydanniñ háreketine qarsiliq qiliwi kórinedi. Tájriybeler nátiyjelerini uliwmalastirip, Lens indukcion tok jónelisini aniqladi hám oniñ húrmetine Lens nizami dep atalip, tómendegishe táriyiplenedi:hàrdayim indukcion toktıñ magnit indukciyasi toktıñ ózini júzege keltirgen magnit maydan indukciya aģiminiñ ózgeriwine qarama-qarsi tásir kórsetedi.

Bul formuladaģı minus belgi dukcion elektrjúritiwshi kúshtiñ jónelisi oni payda qilip atirģan shinjirģa jalģanģan elektrjùritiwshi kúshke qarsi jónelgenligini kórsetedi.

Magnit ag'imi - qandayda bir sirt (júze) arqali ótip atirģan magnit indukciya vektori ag'imi esaplanadi. Magnit ag'imi kiriwshi tuyiq kontur boyinsha payda bolg'an elektr júritiwshi kúsh magnit aģiminiñ ózgeriw tezligine ten'.

Magnit ag'imi ózgeriwiniñ sebepleri:

• Konturdiñ yaki oniñ qandayda bir bóliminiñ turaqli magnit maydaninda kóshiwi;
• Qozģalmas konturda magnit maydaniniñ waqit boyinsha ózgeriwi;

• Lorens kúshiniñ ótkizgishlerdegi háreketlenip atirģan zaryadlarģa tàsiri nâtiyjesinde indukciya elektr júritiwshi kùsh payda boliwi.
• Uyurmali (Fuko togi) elektr maydan payda boliwindaģi kúshler tàsirinde indukciya elektr júritiwshi kúsh payda boliwi.

Magnit maydanda ramkaniñ tegis aylaniwinda onda garmonikaliq nizamģa boysiniwshi elektr júritiwshi kúsh payda boladi.

Eger magnit maydanģa tokli ramka kiritilse oniñ qaysidir bir múyeshke buriliwin kóriwimiz múmkin.

Fuko toklari - ózgeriwsheñ magnit maydaninda háreketlenip atirģan massiv metall ótkizgishlerde payda bolatuģin jabiq elektr indukcion toklar esaplanadı. Fuko toklar transformatorlardiñ ózeginde, elektr mashinalariniñ túrli bólimleri hám basqalarda payda boladı. Fuko toklar magnit maydani aģiminiñ ózgeriwine baylanisli. Aģim qansha tez ózgerse Fuko toklar sonsha úlken boladı. Ótkizgishten belgili jol boyinsha ótip atirģan elektr tokinan pariqli ráwishte Fuko toklar ótkizgishtiñ ózinde tutasadi hám Fuko konturlar payda qiladi. Bul tok konturlari olardi payda qilģan magnit aģimina tásir kórsetedi. Lens nizamina muwapiq, Fuko toklardiñ magnit maydani sol tokti payda qilģan magnit aģiminiñ ózgeriwine qarsiliq kórsetedi.

Joul - Lens nizamina muwapiq, Fuko toklari payda bolģanda ótkizgishler qizip, energiyaniñ joģaliwina hám nátiyjede mashinalardiñ paydali jumis koefficienti páseyiwine sebep boladi. Bulardi kemeytiriw ushin ózgeriwsheñ tokta isleytuģin mashina hám apparatlardiñ magnit ózegini tutas bir ferromagnetikler (elektrotexnika polati) den emes, bálkim bir birinen izolyaciyalanģan plastinalardan tayarlanadi. Fuko toklari metallardi eritiw, olardiñ júzesini tayarlaw hám basqalarda qollaniladi.

Paydalanılģan ádebiyatlar:

1.J.Kamolov, I.Ismoilov, U.Begimqulov, S.Avazboyev. "Elektr va magnetizm". Toshkent-2007

2.B.F.Izbosarov, J.Kamolov. "Elektromagnetizm". Toshkent-2006

3.M.Ismoilov, P.Xabibullaev, M.Xaliulin. "Fizika kursi" (Mexanika, Elektr, Elektromagnetizm). Toshkent-2000

Internet resurslari: www.ziyouz.com

library.tersu.uz

studfile.net

elektroandi.ru