Tema: G'a'rezsizlik jillarinda Qaraqalpaqstan Respublikasi

Tema:G'a'rezsizlik jillarinda Qaraqalpaqstan Respublikasi.

1-tapsirma:Qaraqalpaqstannin' g'a'rezsizlik jillarindag'i ja'miyetlik-siyasiy turmisi.

-1991-jili Ózbekstan Respublikasi ham onin quramindagi Qaraqalpaqstan Respublikalari ushin ulken burilis jili boldi.Ózbekstan xalqi oz respublikasin garezsiz dep jariyaladi.Al,Qaraqalpaqstan garezsiz respublikanin quramindagi suverenli respublika bolip tanildi.Qaraqalpaqstan Respublikasi garezsizlik jillarinda suverenli Qaraqalpaqstan Respublikasi dep jariyalaniwi menen birge,mamleketshiliginin rawajlaniwinda, ja'miyetlik-ekonomikaliq duzilistin', xaliqtin' social-siyasiy turmisindagi, madeniyat ham ilim tarawlarinda ulken tariyxiy waqiyalarga ogada bay ozgerisler juz berdi.1989-1991-jillari bir neshe min jillar tariyxindagi milliy tikleniw,milliy oyaniw,milliy proceske ulli baslama juzege keldi.Usi jillardan baslap xalqimizdin Hayt ham Nawriz bayramlari milliy bayram retinde ken belgilene baslandi.XX asirdin 80-jillarina kelip mamleketlik darejege koterilgen kommunistlik ideologiya oz kelesheginin onshelli ayqin emesligin, ozinin bul turisinda uzaqqa baralmasligin bayqay basladi.Sonliqtanda Ózbekstan Respublikasi 1989-jili 21-oktyabrde mamleketlik til haqqinda ham 1990-jili 20-iyunde suvereniteti haqqinda declaraciya qabil qilgan edi. Bul jagday Qaraqalpaqstanda da mashqalalardi, social-ekonomikaliq ham ruwxiy mashqalalardi sheshiwdin triykarg joli onin milliy mamleketligin bekkemlew ham bunnan bilayda rawajlandiriwdan,huqiqiy siyasiy suverenligin, ekinomikaliq erkinligin tamiyinlewden ibarat edi.Sonliqtanda 1989-jili 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqargi Sovetinin sessiyasinda <> nizam qabil etildi.1990-jili 14-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikasinin Joqari kenesinin IV sessiyasi Qaraqalpaqstan Respublikasinin Ózbekstan Respublikasi quraminda mamleketlik Suverenligi tuwrali Deklaraciya qabil etti.Usi kunnen baslap Qaraqalpaqstan Avtonomiyali Respublikasi Suverenli Qaraqalpaqstan Respublikasi dep atala basladi.Awil xojaliginda texnologiyalardi keń engizgen halda islep shigariw kolemi hasildarliq ham onin turlerin keskin asiriw,Aral boyi xalqinin jasaw sharayati ham turmis darejesin jaqsilaw boyinsha ken kolemli jumislar amelge asirilmaqta.

2-tapsirma:Qaraqalpaqstan bazar ekonomikasina otiw jolinda.

-Ózbekstan ham Qaraqalpaqstan garezsizligi dagazalaniwdan baslap-aq,bazar ekonomikasina otiw baslandi.Bul basqishpa-basqish otiwden ibarat bolip,bazar ekonomikasina baza tayarlaw jane de barliq bazar mexanizmlarin payda etiw ham xaliqtin psixologiyasin bazar qatnasiqlarina beyimlew kerek boldi.Bazar qatnasiqlarina otiw dawirinde mamlekettin retlewshi bolimine ahmiyet berildi.Yagniy mamleket ekonomikaliq jetekshi tarawlarin qollap quwatladi,isbilermenlik ham basqa da bazar mexanizmlarin payda etiwge basshiliq etedi.Onda awil xojaligi ham ogan tiyisli qayta islew sanaat tarawlarin rawajlandiriw,bazar ekonomikasi jagdayinda miynet etetugin joqari qaniygeligi kadrlar tayarlaw ilajlari edi.Qaraqalpawstan Respublikasi awil xojaligi tarawinda mamleketlik mulkti menshiklestiriw arqali kop ukladli ekinomikani qaliplestiriwdi amelge asiriw ayriqsha agmiyetke iye bolip,bul maselege itibar beriwdi talap etedi.Awilliq jerlerde respublika xalqinin 60% aslami jasaytugin edi.1992-jili avgust ayinda Nokis alasinda Aral mashqalasini sheshiliwi,xaliq ushin juda zarur maseleleri boyinsha xaliq araliq ilimiy konferenciya bolip otti.2007-jili respublika xalqinin den sawligin bekkemlew,orsetilipk atirgan medicinaliq xizmettin sapasin jaqsilaw maqsetinde 2 milliardan aslam qarji ajratildi.1-iyun Xaliqaraliq balalardi qorgaw kuni aytaxtimizdagi <> massivinde Balalar dem alis bagi ashilip,bul jerde attrakcionlar ashiq aspan astindagi muzey,balalar ushin arnalgan turli sport maydanshalari ham basseynler isley basladi.

- Qaraqalpaqstan Respublikasi garezsizlik jillarinda suverenli Qaraqalpaqstan Respublikasi dep jariyalaniwi menen birge,mamleketshiliginin rawajlaniwinda, jamiyetlik-ekonimikaliq, duzilistin,social-siyasiy turmisindagi,madeniyat-ilim tarawindagi ulken tariyxiy waqiyalarga ogada bay ozgerisler juz berdi.1989-1991-jillar bir neshe min jillar tariyxindagi milliy tikleniw,milliy oyaniw,milliy processke ulli baslama juzege keldi.Usi jillardan baslap xalqimizdin Hayt ham Nawriz bayramlari milliy bayram sipatinda ken belgilene baslandi.

- 1991-jili Ozbekstan Respublikasi ham onin quramindagi Qaraqalpaqstan Respublikalar usush ulken burilis jili boldi.Ozbekstan Respublikasi oz xalqin garezsiz dep jariyalsla.Al,Qaraqalpaqstan garezsiz respubliaknin quramindagi suverenli respublika bolip tanildi.

- 1998-jili taniqli qaraqalpaq shayiri Berdaqtin 170 jilligi munasibeti menen Nokis qalasinda Berdaq atindagi muzey ashildi.Bul muzey Qaraqalpaqstan mamlektlik universiteti janinda jaylasqan.Muzeyde tiykarinan qaraqalpaq madeniyatina baylanisli ekspozitsiyalar orin algan.

- Muzey xalqimiz aynasi. Muzeyde tariyxiy estelikler saqlanadi. Ata-babalarimiz jasagan dawirinen,sol waqittagi madeniy miyraslarimiz,har turli zergerlik buyimlari saqlanadi. Bizler ushin ata-babalarimizdan qalgan har bir buyim qadirli sanaladi.Bizin elimizdegi muzeyge shet elden ulken qizigiwshiliq penen har jili sayyahlar keledi.

- 1990-jili 14-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikasinin Joqari Kenesinin IV sessiyasi Qaraqalpaqstan Respublikasinin Ozbekstan Respublikasi quramindagi mamleketlik suverenligi tuwrali Deklaraciya qabil etti.Usi kunnen baslap Qaraqalpaqstan Avtonomiyali Respublikasi Suverenli Qaraqalpaqstan Respublikasi dep atala basladi.Bul 1992-jil 14-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikasinin tungish bayragi tastiyiqlanadi.

Uliwmalastiriwshi magliwmatlar aliw ushin sorawlar ham tapsirmalar:

1.Ozbekstan Respublikasi garezsizliginin tariyxiy ahmiyeti?

1991-jili 31-avgustta <>gi Ozbekstan Respublikasinin Nizami qabil etildi. Usi nizam Ozbekstan Respublikasinin Garezsizlik deklaraciyasi ham Ozbekstan Respublikasinin Garezsizligi haqqindagi Bayanatina tiykarlanip qabil etildi. Nizamnin 1-statyasina muwapiq Ozbekstan Respublikasi oz quramindagi Qaraqalpaqstan Respublikasi menen birge garezsiz demokratiyaliq mamleket bolip tabiladi.

2.Qaraqalpaqstannin mamleketshiliginin rawajlaniwi?

1993-jili 9-aprelinde No'kis qalasinda Qaraqalpaqstan Respublikasi Joqari Ken'esinin' ekinshi shaqiriq XII sessiyasinda onin ekinshi nishani o'z gerbi qabil etildi. Sonday-aq usi sessiyada Qaraqalpaqstan Respublikasinin' Konstituciyasi qabil etildi. Qaraqalpaqstan Respublikasinda o'z Konstituciyasinin' boliwi onin' suverenliginin' en' a'hmiyetli belgisi bolip tabiladi.

3.Qaraqalpaqstan bazar ekonomikasina otiw jolinda?

O'zbekstan ha'm Qaraqalpaqstan o'z g'a'rezsiligi dag'azalaniwdan baslap-aq, bazar ekonomikasina o'tiw baslandi. Bul basqishpa-basqish o'tiwden ibarat bolip, bazar ekonomikasina baza tayarlaw ja'ne de barliq bazar mexanizmlarin payda etiw ha'm xaliqtin' psixologiyasina bazar qatnasiqlarina beyimlew kerek boldi. Bazar qatnasiqlarina o'tiw da'wirinde ma'mlekettin' retlewshi bo'limine a'hmiyet berildi. Yag'niy, ma'mleket ekonomikaliq jetekshi tarawlarin qollap quwatladi, isbilermenlik ham basqa da bazar mexanizmlerin payda etiwge basshiliq etedi.

4. Xaliqtin socialliq turmisin turaqlastiriw ushin islenip atirgan is-ilajlari?

Bazar mu'nasibetlerine o'tiw boyinsha qabil etilgen hu'jjetlerdin' ko'pshiligi bul principlerge tiykarlang'an yamasa olardi rawajlandiriwg'a yag'niy turmisqa engiziwge bag'ishlangan. Bul qag'iydalardin' qanshelli duris ekenligin turmis toliq tastiyiqladi. Ma'mleketimizde jan'a, buring'idan pariq qilatugin' ja'miyetlik-ekonomikaliq sistemani payda etiwdin' ozine ta'n bag'darlamasi edi. Bul qag'iydalar jan'alaniw ha'm rawajlaniw jolin tan'lagan ja'miyetimizdin' bul bag'darda alg'a ilgerilew ham jamiyetlik-siyasiy turaqliliqti ta'miyinlew ushin imkaniyatlar jaratip berdi.

5.Qaraqalpaqstannin sirtqi ekonomikaliq baylanislarinin rawajlaniwinda neler amelge asirilmaqta?

- Qaraqalpaqstannin xaliqaraliq baylanislari adewir rawajlandi. Qaraqalpaqstanda sirt eller menen baylanislar boyinsha Ministrlik du'zildi. Ozbekstan sirtqi isler ministrliginin Qaraqalpaqstan bo'limi sho'lkemlestirildi. 1996-jili Qaraqalpaqstan Respublikasinin' sirtqi sawdadag'i tiykarg'i sheriklerinin' u'lesi to'mendegishe boldi: Rossiya-11,4, AQSH-14,1, Koreya-11,1, Shveycariya-9,4, Niderlandiya-7,2 sirt ma'mleketlerge tiykarinan paxta talshigi, qayta islengen neft onimleri shig'arildi. Al, sirttan qumsheker, biyday, mashina ham u'skeneleri, avtomashinalar ham basqa usknleneler alip kelindi.

6.Xaliq bilimlendiriw tarawindagi ozgerisler?

Qaraqalpaqstanda ilim janadan rawajlanbaqta.Ozbekstannin Ilimler Akademiyasinin Qaraqalpaqstan filiali 1992-jili usi Akedemiyanin bolimi bolip qayta duzildi.Awil xojaliq Ilimler Akedemiyasinin Qaraqalpaqstan bolimi ashildi.Tariyx,arxeologiya ham etnografiya institutinda kandidatliq dissertaciya qorgawshi qanigelestirilgen kenestin duziliwi ham Berdaq atindagi mamleketlik universitetinde filologiya tarawi boyinsha kandidatliq dissertaciya qorgawshi qanigelestirilgen keneslerdin duziliwi oz natiyjesin bermekte.

7.Aral mashqalasinin uyreniliwi jagdayi qanday?

- Aral ten'izinin' quriwinin' keri aqibetlerin kemeytiw, aymaqti ekologiyaliq jag'daydi ta'miyinlew maqsetinde u'lken jumislar orinlanbaqta. Qa'nigelerdin aytiwinsha, 42-jil dawaminda ha'mmesi bolip 400 min gektar maydandag'i seksewil egilgen bolsa,2018-2019-jillardag'i qis-ba'ha'r ma'wsimindegi 500 min gektardi tog'aylardi payda etken. Prezidentimiz Shavkat Mirziyeovtin' baslamasi menen BMSh qawenderliginde Aral boyi aymag'i ushin ko'p sheriklik tiykarinda Trast fondi du'zildi. O'zbekstan Respublikasi Prezidenti janinda Aral boyi xaliqaraliq innovaciya orayi, Aralboyinda innovaciyalardi qollap quwatlaw jamg'armasi sho'lkemlestirildi. Ten'izdin' qurip qalg'an tu'binde tog'ayzarliqlardi, A'miwdarya deltasinda kishi suw saqlag'ishlardi qurip atir.

8.Bugingi kunde arxeologiyaliq esteliklerdi qorgawda mamleketimiz tarepinen amelge asirilip atirgan ilajlar qanday?

- Respublika alimlari son'g'i jillarda shet el qa'nigeleri menen birge ilimiy izertlewler ju'rgizip atir. Atap aytqanda, tariyx, arxeologiya, etnografiya instituti alimlari francuz arxeologlar menen birgelikte is alip barip atir. A'sirese son'g'i jillardag'i qaraqalpaq a'debiyatinin' tu'rkiy xaliqlar a'debiyati menen baylanistin' ku'sheyiwi, du'nya xaliqlari a'debiyatina qosilg'an u'les bolip tabiladi.